I en nylig publisert sak tar NRK for seg utfordringene for villreinen i Norges eldste nasjonalpark, Rondane. Hyttebygging og menneskelig ferdsel truer videre eksistens for en av våre mest opprinnelige villreinstammer. Reinstammene i Snøhetta, Knutshø og Rondane har liten eller ingen innblanding av tamrein.
«Det er ikke tvil om at dette er den mest pressede villreinstammen i Norge.» Olav Strand – villreinforsker
Frå Setesdal Austhei, Gavlen sett frå området ved Bukkenuten. Foto: Kjell Bitustøyl
For om lag eitt år sidan blei det her på sida referert til eit seminar om sti- og løypeplanarbeidet i Setesdalsområdet. Omgrepet «adaptiv løypeforvaltning» har vore brukt. For mange kan dette vera litt forvirrande. Beste måten å få oppklart dette på er å få ei oppdatering frå ein som står sentralt i dette arbeidet, verneområdeforvaltar Jørn Haug i SVR – Setesdal Vesthei, Ryfylkeheiane og Frafjordheiane.
Verneområdeforvaltar Jørn Haug i SVR. Foto: Kjell Bitustøyl
I samband med den digitale samlinga knytt til Verdiskapingsprosjektet, fekk me ei oppdatering om SVR’s prosjekt «Kunnskapsformidling om villrein og villreinfjell». Innunder denne paraplyen ligg der eit punkt om «Sti og løypeplan – adaptiv forvaltning» som har ei eiga arbeidsgruppe (nr. 4) med representantar frå fleire kommunar, statsforvaltaren m.m. Jørn Haug fortel at så langt har desse kommunane fått tilsegn om tilskot frå prosjektet til arbeidet med slike sti-og løypeplanar: Hjelmeland, Suldal, Kvinesdal, Bygland og Åseral kommune. Konkret handlar dette om utarbeiding av enkle temakart ut frå den einskilde kommunes behov. Førebels er det berre Åseral som er ferdig, medan kommunane Bykle og Vinje har slike planar frå før.
Adaptiv løypeforvaltning i Bykle kommune
Innunder arbeidsgruppe 4 i SVR’s prosjekt høyrer òg det lokale Adaptiv løypeforvaltning i Bykle. Jørn Haug skriv i ein epost at dette handlar om nokre få løypetrasear på Setesdal Austhei som er godkjende for preparering etter at dyra har trekt sørover sist i mars månad. Dette tre-årige prosjektet er omtalt i ein eigen rapport, og var i gang før Verdiskapingsprosjektet kom, då det kom inn under denne paraplyen.
I fylgje Haug blei fyrste året prega av lite snø, medan 2020 var spesielt i den forstand at koranasituasjonen førte til eit noko amputert opplegg. Likevel blei 2020 definert som det fyrste av dei tre åra i planen. I år har dei som eit konkret tiltak plassert ut tre ferdselsteljarar ved Berdalsbu turisthytte, dette ut i frå at reinen her har ein smal korridor på veg sørover.
Foto: Kjell Bitustøyl
Besøksstrategi
Omgrepet besøksstrategi er kjent frå fleire område, Haug seier at der er ei klar kopling med kommunale sti- og løypelanar. Eit døme: Ein føresetnad for å opprette nye trasear i verneområde både sommar og vinter, er at desse skal vera avklart gjennom sti-og løypeplanane i kommunen. SVR har gjeve konkrete føringar for kor ein ikkje vil ha nye løyper, noko som også DNT sitt løypenett må rette seg etter, i tråd med dei kommunale sti- og løypeplanane, seier Jørn Haug.
Har du lyst til å jobbe med formidling om fjellet og villreinen i spektakulære omgivelser i sommer?
NORSK VILLREINSENTER NORD PÅ HJERKINN SØKER ETTER NATURVEILEDERE FOR SOMMERSESONGEN 2021.
Stiftelsen Norsk villreinsenter har som hovedformål å fremme bevaring og bærekraftig forvaltning av villreinbestandene og villreinfjella i Norge. Stiftelsen har to driftsenheter: Norsk villreinsenter Sør på Skinnarbu i Tinn kommune, og Norsk villreinsenter Nord på Hjerkinn i Dovre kommune.
Arbeidsoppgaver: – Naturveiledning ved Besøkssenter villrein sine attraksjoner Fjellportalen og viewpoint SNØHETTA
– Naturveiledning for grupper
– Formidling i sosiale medier
– Enkle drifts- og vedlikeholdsoppgaver
Vi tilbyr: – Varierte arbeidsoppgaver i et trivelig miljø – Opplæring – Husvære
Ønskelige kvalifikasjoner: – God formidlingsevne – Gode språkkunnskaper – Naturfaglig bakgrunn – Evne til å jobbe selvstendig
Ønska oppstart er 18. juni. Det blir tre naturveiledere for sommersesongen 2021. To av stillingene varer fram til 15. august. Den tredje stillinga varer fram til 17. oktober. Du må presisere hvilken av disse stillingene du søker på.
Villreinrådet i Noreg meiner det er uklokt å gjera endringar i regelverket slik at ein opnar meir opp for bruk av sykkel, og særleg el-sykkel, i nasjonalparkane våre. Dei viser til handlingsplanen for friluftsliv frå juli 2018 frå Klima- og Miljødepartementet. Villreinrådets utspel kjem etter eit brev signert åtte villreinnemnder.
Det er særleg dei nasjonale villreinområda Villreinrådet er opptekne av i høve til dei planlagde endringane av verneføresegnene. Dei viser i så måte til nasjonale planar der omfanget og effekten av forstyrring, sonering og restriksjonar blir grundig gjennomgått. Vidare legg Villreinrådet vekt på dei pågåande og omfattande studiane av ferdsel og forstyrringar gjennom merkeprosjekt i Rondane, på Hardangervidda og i Setesdalsområdet.
Frå Hardangervidda nasjonalpark. Foto: Kjell Bitustøyl
El-sykkel
At menneskeleg ferdsel forstyrrar villreinen er vel dokumentert, og Villreinrådet meiner at om dette skjer til fots eller ved sykling i og for seg er underordna, men poengterer likevel at sykling og spesielt med el-sykkel, utvidar aksjonsradiusen vesentleg, og med det fare for ein auke av påverknaden på reinen.
Kvalitetsnormen
Innafor det pågåande arbeidet med kvalitetsnormen skal ein blant anna kartleggje årsaker der levevilkåra for villreinen ikkje er gode nok, dette arbeidet er no i gang i dei nasjonale villreinområda. Stikkord er menneskeleg ferdsel og forstyrringar. Villreinrådet peikar på at ei endring av regelverket kan auke den samla belastninga på villreinen. Dei har no sendt eit brev til Klima- og Miljødepartementet og bede dei om å vera varsame med all endring av ferdselsregime i villreinområda, endringar som kan tenkjast å føre til auka ferdsel.
Villrein i Brattfjell-Vindeggen i november. Dei fleste dyra har “normal” pels, men her er både mørke dyr og ein nesten kvit rein, nummer tre fra venstre, me ser i ryggen. Foto: Kjell Bitustøyl
Det er vel kjent at reinsdyrets pels gjev god isolasjon og er den viktigaset einskildårsak til at reinen held varmen vinterstid. Mindre omtale har kanskje utsjånaden på sjølve pelsen fått. Der kan det vera stor variasjon, særleg gjeld dette tamrein. I denne artikkelen skal det blant anna handle om korleis pelsen gjer at ein kan kjenne att dyr med særeigne fargar eller mønster.
Generelt kan ein seie at reinsdyra har ein farge og eit mønster som gjer at ein ofte har vanskeleg for å oppdage dei, pelsen gjev god kamuflasje. Dette gjeld ikkje minst i eit landskap med mykje stein og grågrøn vegetasjon. Både fjellvandrarar og jegerar har erfart dette: At eit landskap som ser tomt ut, brått kan begynne å bevege seg og bli levande.
Reinens pels er til vanleg prega av grått, med noko brunt og eit drag av gult. Fargestyrken varierer sterkt, nasen, ryggen, og framsida av beina er mørke, så går det òg eit mørkt band mellom buken og sida. Rundt augo er det gjerne ein lysare ring, halsen er lys. Denne lyse fargetonen kan fortsette tvers over bogen og sida og gå over i «spegelen», som er svært lys. Dette er det ein kan kalle «normalfarga» rein. Desse opplysningane er henta frå boka «Reindriften og dens naturgrunnlag» (1968) av Skjenneberg og Slagsvold.
Når det gjeld forskjellen på vinterpels og sommarpels, er det slik at dekkhåra er mørkast i spissen og lysare ved rota, pelsen er difor mykje mørkare om sommaren enn utover vinteren når dekkhåra har vakse ut og byrjar å bli slitt i spissen. Dette ifylgje Skjenneberg og Slagsvold. Dei fortel òg at somme dyr har stivare pels. Og at andre har mjukare og meir elastiske hår, dette gjer desse meir ettertrakta til pelsverk.
T.v. Rein fra Lom Tamreinlag, den kvite bukken nærast heiter Rudolf og er ein av dei tamme leiedyra, legg merke til simle nr. to fra venstre, som er kvit etter heile nasen, elles nokså mørk. Foto: Kjell Bitustøyl
T.h. Dette er Snøfrid, eller Sjogfrid på den lokale dialekten, ei av simlene som er blant kjennedyra. Foto: Kjell Bitustøyl
Kvit rein
Forfattarane av denne boka fortel vidare at ein hjå tamrein svært ofte finn dyr med meir uregelmessig utsjånad. Det kan for eksempel finnast dyr med lange lyse dekkhår einskildvis spreidd over heile pelsen, slike dyr blir kalla «russefarga». Kvit rein er eit kapittel for seg, mange reinsgjetarar, men jegerar òg, har fortalt at kvite reinkalvar kan bli liggjande att når flokken har reist, dei kvite reinane er mindre ville, kan virke dorske. Ein teori sett fram av Lilly Smith, leiar av Cairngorm Reindeer Herd i Skottland og utdanna biolog, er at dei kvite reinane er dauve. Kanskje siktar ho til dei kvite reinane som er albinoar. Dette kan vera at ei forklaring på at kalvar kan bli liggjande att, at dei rett og slett ikkje høyrer når resten av flokken dreg.
Blant dei som har laga hudsko eller fetasko av reinskinn, særleg i samisk tradisjon, er det vel kjent at skinn av kvit rein var ekstra gjævt, «stasfitir» kallar somme slike sko.
Forfattar Ailo Gaup, sjølv same, fortel at samane har eit djupt åndeleg forhold til kvite reinsdyr. I samisk folketru kjem det kvite reinsdyret frå sola og har ein høgare bevisstheit, akkurat som dei kvite løvene i afrikansk folketru. Les meir om dette på nettsida til Reinheimen-Breheimen.
Reinsflokken til Riast-Hylling reinbeiteområde på Røros. Her ser me stor variasjon i pelsen på nokre dyr bakarst i flokken. Elles er det store fleirtalet meir “normale”. Foto: Kjell Bitustøyl
Tamrein fra Filefjell Reinlag, dei har nokre dyr i flokken som er svært lett kjennelig ved dei har har ein type dropla pels. Foto: Kjell Bitustøyl
Kjennedyr
Blant reinsdyrgjetarar er det ei kjent sak at dei tek vare på dei kvite reinane fordi dei blir gode kjennedyr, det vil seie dyr med ein utsjånad som skil seg frå dei andre. Dette kan òg vera dyr med spesielle mønster eller fargar i pelsen. Innafor tamreindrifta kan ein styre avlen slik at ein stadig vekk får tilvekst av nettopp slike dyr med karakteristisk utsjånad. Eitt eksempel kan vera reinsdyr med dropla pels, slike som til dømes Filefjell Reinlag har fleire av. Kvar tamreinflokk har eit visst tal kjennedyr. I praksis betyr dette at når ein samlar flokken og skal skaffe seg oversikt om ein har kontroll på alle dyra, tel ein opp alle kjennedyra, og viss alle er der, er det stor sjanse for at heile flokken er samla. Ein reinsgjetar i Bykle som seinare blei villreinjeger, har fortalt at dette prinsippet var òg greitt å bruke i samband med villreinjakt, då kvite reinar kunne hjelpe ein til å lettare oppdage ein flokk på stor avstand. Difor skulle ein ikkje skyte slike dyr, meinte han.
Mange namn på utsjånad
Innafor samisk tradisjon er der eit stort ordforråd når det kjem til reinens pels eller hår. Forfattar Gun Margret Utsi har skrive om dette («Bovtsen guelmieh» 2010). Utsi fortel om farge (eg tek her med berre dei norske omsetjingane) : kvit rein, rein med kvite bein, svart rein, mørkegrå rein osv. Vidare reinens andlet: rein med kvite flekkar på nasen, kvit etter heile nasen, rein med ring rundt augo, mørk rein med kvit nase m.m. Mange omgrep karakteriserer òg mønsteret i pelsen: rein med store flekkar, småprikkete rein, pels som rimfrost, flekkete kvit rein, rein som er lysare på sidene m.m.
Hardangerviddasimler like før kalving, dei er meir like kvarandre, likevel ser me også her at lysare individ finst. Elles kan ein merke seg at den eine simla har radiohalsband, verdt å merke seg er òg dei nedgnagne gevira. Foto: Kjell Bitustøyl
Sylvbukken
I romanen «Reinsbukken på Jotunfjell» (1979) skildrar Mikkjel Fønhus ein reinsbukk utanom det vanlege. Me tek med eit lite avsnitt då reinsjegeren Stuttleggen møter Sylvbukken for fyrste gong, det er vinter: «På en liten rund kolle, midt i mot solskiva, sto en reinsbukk. Men den var ikke som reinsbukker flest i létten. Nei, den lyste, lyste som sjølve fjellet omkring den. Solskiva gnistret mot øynene på Stuttleggen, som han sto der og niglodde, og midt i dette gnisteret ble reinsbukken som skinnende sølv . – Sylvbukk! mullet Stuttleggen. Ånei so fint! […] Så vakkert et syn hadde Stuttleggen aldri sett i fjellet.»
Den fyrste samiske forfattaren som fekk gjeve ut ei bok, var Johan Turi, i 1910 – «Min bok om samene» (til norsk 2011). Turi skildrar ein villrein på denne måten i samband med at villrein av og til kom inn i tamreinflokken: «Noen villrein blir aldri trygge, om de er aldri så lenge. […] …den sorten som er sky, blir aldri trygg, og derfor har man ikke fått all villrein i flokk, når de er så sky. Og de er mye større og glinsende i hårlaget, som om de hadde sølvhår.» Turi fortel om ein same som hadde simler som hadde fått avkom av ein villreinbukk: «Hans rein ble som villrein – så glinsende og langbeinte – og denne mannen fikk en særegen reinflokk. Og alle og en hver misunte han reinene fordi de var så mye vakrere enn andres.»
Villreinnemnda for Hardangerviddaområdet har i etterkant av framlegginga av VKM-rapporten, kunnskapsrapporten om skrantesjuken på Hardangervidda, sendt ut ei pressemelding med ynskje om involvering av lokal forvaltning. Like før pressemeldinga skulle sendast ut, kom der melding om at Mattilsynet og Miljødirektoratet har invitert nemnd og utval inn i ei arbeidsgruppe.
Villreinnemnda seier i pressemeldinga at dei oppfattar VKM-rapporten som eit godt stykke arbeid der fleire alternativ blir gjort synlege. I det vidare arbeidet etterlyser nemnda ein god prosess der ein har medverknad frå ulike fagmiljø og lokal forvaltning/rettshavarar. Dei uttrykkjer eit sterkt ynskje om at Mattilsynet og Miljødirektoratet involverer nemnda i dei vidare drøftingane før tilrådinga blir sendt til departementet for ei endeleg avgjerd. Og det er dette som nettopp har skjedd: Både villreinnemnd og villreinutval blir teke med inn i ei arbeidsgruppe. Kanskje er det ei arbeidsgruppe i retning av ei slik breitt samansett gruppe som villreinnemnda etterlyser i pressemeldinga: «Eit ‘forvaltningsforum’ som kan bidra med kompetanse og kvalifiserte vurderingar før bestandsmål, bukkeandel, avskyting m.m. blir fastsett.» Viktig å nemne her er at tida er knapp før kvotevedtak for 2021 (1. mai).
Villreinnemnda tek òg med at Hardangerviddarådet med ordførarane i dei aktuelle kommunane i møte 9. februar, slutta seg til bodskapen frå nemnda om involvering av lokal forvaltning. Frå ordførarhald blei det gjeve uttrykk for at lokal forvaltning får ein reell innverknad på prosessen. Leiar i nemnda, Endre Lægreid, brukte desse orda då han la fram villreinnemnda sitt syn i møte til Hardangerviddarådet: «Før ein veit meir er drastiske tiltak uakseptable.»
Etter det aller siste initiativet frå MT/MD uttrykkjer villreinnemnda at dei er optimistiske med tanke på at dei blir involverte, og at noko uttak i vinter ikkje blir aktuelt. Dette siste har vore ei viktig kampsak for nemnda.
Reinen i Norefjell-Reinsjøfjell har fått “sin eigen” regionalplan. Foto: Anders Mossing
Regionalplan for Norefjell – Reinsjøfjell blei vedtatt i september, og i januar blei Rådet for Norefjell – Reinsjøfjell konstituert. To av kommunane, Sigdal og Flå, har kome med innvendingar til einskilde areal i eigen kommune, denne saka er no til handsaming i departementet.
Norefjell – Reinsjøfjell villreinområde ligg mellom Hallingdal og Numedal og høyrer ikkje til blant dei nasjonale villreinområda, men etter ynskje frå dei fem involverte kommunane har det blitt utarbeidd ein regionalplan av Viken fylkeskommune i samarbeid med dei fem kommunane, villreinnemnda og statsforvaltaren. Planen blei vedtatt av fylkestinget i Viken 17. september og 27. januar var det konstituerande møtet i Rådet for Norefjell – Reinsjøfjell. Dei som er representert i dette rådet er kommunane Flå, Sigdal, Nore og Uvdal, Nesbyen og Krødsherad, Statsforvalteren i Oslo og Viken, Gunhild Dalaker Tuseth, Villreinnemnda ved Karen Johanne Gulsvik, og Viken fylkeskommune ved Anne Beathe Tvinnereim, sistnemnde blei valt til leiar i rådet.
Formålet
Formålet med ein slik plan blei definert som «å komme fram til en langsiktig og helhetlig strategi for bruk av fjellområdene. Gjennom helhetlige vurderinger skal blant annet villrein, lokal nærings-og samfunnsutvikling og friluftsinteresser søkes ivaretatt. Sambruk og sameksistens mellom disse gruppene synes særlig viktig i dette fjellområdet.» Samtidig er dette er ein retningsgjevande plan, føringar får fyrst juridisk verknad når planen er innarbeidd i kommunanes arealplanar.
Største utfordringa i dette området er å finne ein balanse mellom villreinomsyn og kommunanes ynskje om utbygging og utvikling. I planprosessen har det vore brei semje om å sikre leveområda over 1000 moh, kalvingsområda og trekkområda ved Flatvollen mellom Norefjell og Reinsjøfjell. På den andre sida ligg der mange føringar som er gjeve med bakgrunn i utbyggingshistorie og alt fatta vedtak om utbygging. I denne samanheng har det kome ynskje om å gje nokon utviklingsmoglegheiter frå kommunane. Det blir òg presisert at dette er eit svært viktig friluftsområde med stigar og løyper på og rundt fjellet. Samtidig har det vore viktig å verne om dei mest sårbare villreinområda.
«Verdiskaping og attraksjonskraft»
I tillegg til eit prosjekt som omfattar felles sti- og løypeplan, er det knytt stor forventning til prosjektet «Verdiskaping og attraksjonskraft». Dette handlar om å leggje til rette for lokal nærings- og samfunnsutvikling gjennom heilårlege arbeidsplassar rundt om i kommunane. Stikkord her kan vera å endre merksemda frå hyttebygging til reiselivsutvikling. Ei aktuell problemstilling er korleis kan ein styrke fjellområdets attraksjonskraft og dermed det meir langsiktige verdiskapingspotensialet i området. Det heiter i planen at «Forutsetningen for næringsutvikling og verdiskapning er at fjellområdet oppleves som attraktivt, noe som igjen krever at natur, kultur og lokalsamfunn ivaretas.» Det heiter elles at dette prosjektet særleg skal ha fokus på Sigdal kommunes utfordringar og moglegheiter.
Innvendingar frå to kommunar
I ettertid kom der inn innvendingar til planen frå to av kommunane, Sigdal og Flå. Dette handlar om relativt små areal i dei to kommunane der ein ynskjer å gjere om på areal som er planlagt som landbruks-, natur- og friluftssone til utbyggingssone. Denne saka er no inne til handsaming i Kommunal- og næringsdepartementet som tek den endelege avgjerda.
Kartillustrasjon som viser den geografiske fordelinga i regionalplanens arealsoner saman med dei ulike leveområda for villreinen.
Rondanemassivet med Rondvassbu. Foto: Raymond Sørensen
Viktige saker i året som har gått for villreinnemnda i Rondane og Sølnkletten har vore arbeid med vidareføring av regionalplan, kvalitetsnorm, spørsmål omkring ferdsel, bestandsforvalting samt deltaking i ulike prosjekt innafor villreinområdet.
Som i andre villreinområde har unntaksåret 2020 òg vore prega av digitale møte i Rondane og Sølnkletten villreinnemnd. Likevel har mange saker vore til handsaming. Me nemner miljøkvalitetsnorm for villrein, fokus på overvåking og eventuell smittesporing av CWD og overvåking og rapportering av fotròte. Innafor arealplanarbeidet har nemnda merka eit auka press om utviding av fritidsbustadar i sone 1 og sone 2. Dette er ei utvikling der summen av alle sakene kan får uheldige konsekvensar for villreinen. Med tanke på problemstilling knytt til ferdsel ynskjer villreinnemnda ein debatt omkring ferdselsregulerande tiltak.
Nemndas arbeid 2020
Ei viktig oppgåve for nemnda er arealproblematikk knytt til bruks- og utbyggingspresset i Rondane. Her nyttar nemnda seg av klageretten på vedtak, fire klagesaker førte fram i 2020.
I samband med miljøkvalitetsnormen for villrein har villreinnmenda tilrådd og fått gjennomslag for at fylkeskommunen i 2021 fylgjer opp med å revidere/rullere regionale planar i etterkant av tilstandskartlegginga.
Innafor bestandsforvaltninga i dei tre villreinområda er det villreinutvalet som kontrollerer, driv med teljingar, fastset kvotar og lagar fellingsstatistikk. Det har blitt registerte ein nedgang i einskilde av delområda i Rondane utan at ein kjenner årsaka. Denne nedgangen har ein prøvd å motverke ved å redusere jaktkvotane. Vinterteljingane i Sølnkletten i 2020 syner ein nedgang, difor blei kvoten for 2020 sett ned, og simlene blei totalfreda i 2020. I Rondane Nord nord for Ula hadde ein eit utbrot av fotròte i 2019, men for 2020 blei det ikkje rapportert om tilfelle av fotròte i dette området. I området sør for Ula (Vulufjell) blei det ein relativt stor kvote i 2020, dette for å halde stamma på eit stabilt nivå. Trass i ein auke i bestanden i Rondane Sør i perioden 2016-2019, er ein bekymra for bestandsutviklinga i dette området ettersom den generelle trenden peikar nedover, blant anna var tilveksten siste år nede i 9%.
Av deltaking i ulike prosjekt innafor villreinområdet, tek me med at arbeidet held fram innafor temaet villrein, ferdsel og forvaltning, eit stort prosjekt i regi av NINA. Vidareført blir òg GPS-merkinga og GPS-registreringa, særleg med tanke på arealplansaker. Besøksstrategien for Rondane har blitt fylgd opp gjennom å opprette ei arbeidsgruppe som skal sjå på avbøtande tiltak. Nasjonalparkstyret skal arbeide vidare med forslaga som kjem frå arbeidsgruppa.
No til dags er me vane med kart og kompass, mobiltelefon, GPS o.l. for å orientere oss og finne fram i fjellet vinterstid. Samtidig veit me at folk fann fram før òg. Men korleis orienterte folk seg i fjellet vinterstid før ein hadde kart og kompass og endå meir moderne hjelpemiddel, korleis fann reinsjegerar, tamreingjetarar og andre fjellfolk vegen?
Reinsgjetar og sørsame Morten Brandfjell var kjent for å vera uvanleg sprek og god til å finne fram.
Forfattaren Mikkjel Fønhus har fortalt dette om fjellmannen Lars Berunuten som busette seg på fjellgarden Berunuten ved Songa oppunder Hardangervidda i 1870-åra: «Han hadde kompassnåla i hovudet, og Lars var kjent for denne evna i heimbygda.» Spørsmålet som melder seg er: Kan nokon vera født med innebygd kompass? Eg har stilt spørsmålet til ein del eldre fjellfolk og reinsgjetarar, dei fleste har ikkje vore vane med å bruke kart og kompass. Dei meiner at dette med å finne fram i naturen ikkje er noko medfødt, men at nokon sjølvsagt har større talent for å finne fram enn andre. Det handlar om å lære, det er det vanlegaste svaret ein får når ein stiller eit slikt spørsmål.
Hunden kan vera til hjelp
Ein reinsgjetar, Morten Brandfjell, frå Essand i Trøndelag, var uvanleg sprek og godt til å finne fram. Han har fortalt at ein må vera godt kjent, legge merke til korleis det er der du har vore. I skodde og tett vêr handlar det om å halde greie på nord og sør, og mange reinsgjetarar var gode til nettopp dét. Brandfjell viser òg til hundane som ein kunne få god hjelp av. Frå Eidfjord er det fortalt om ein gjetar som vinterstid let hunden gå føre seg, og så forsvann hunden utanfor eit stup, men han overlevde fallet og kom att. Og slik berga han truleg livet til eigaren sin.
Ei liknande historie finst i Setesdal, der var to gjetarar på leiting etter ein tamreinflokk i tett vintervêr, dei såg lite framfor seg, og plutseleg la hunden seg ned oppå skiene deira. Då letna det litt, og dei såg at dei var på veg utpå ein hengjeskavl.
Ein kar i Rauland hadde sin eigen metode når han skulle finne himmelretninga når han var til fjells vinterstid, han leita etter brisk (einer) og såg korleis denne voks, for å finne forskjell på nord og sør.
Vind og teikn i naturen
Fleire fjellfolk har vore inne på at ein må fylgje med på vinden om ein skal halde stø kurs, kva retning vinden kjem frå. Og sjølv vinterstid kunne ein nytte seg av at ein var lokalkjent, at ein nærast kjende kvar ein stein. Eit fenomen som nokon nemner er å bruke mange stadnamn. Det har vore med å hjelpe folk til å finne ut kvar ein er til ei kvar tid. Ein samisk reinsgjetar seier det slik: «Det gjeld å ha tankane i orden, eg har aldri rota meg vekk, heller ikkje i skodde. Når du går i klarvêr, skal du leggje merke til teikn i naturen, kjem det skodde, så veit du kvar dei forskjellige kjennemerka høyrer til.»
Lærte tidleg å ta ansvar
Av forklaringar som gjeng att handlar mykje om at ein hadde vore saman med vaksne ute i naturen frå ein var liten av. Dette var ein god måte å lære på, slik kunne ein bli flink til å observere ting i naturen og leggje merke til vêr og vind.
Jon Hove, røynd fjellmann frå ein av dei høgste fjellgardane i landet, Hove på Møsstrond, har fortalt at frå han var nokså liten gutunge måtte han vinterstid ut å skygne rypesnarene i nærleiken av garden. Og ingen kom å leita etter han, difor måtte han fylgje med på kvar han var og slik finne heim att. Dermed lærte han òg å greie seg under vanskelege forhold. Det kunne elles hende at berre på den vesle stubben ned til vatnet frå garden Hovet, fekk han så mange ryper at då han kom heim att var han heilt kvit, dekt av rypene som hekk rundt halsen. Jon Hove høyrde til ein generasjon i denne fjellbygda då det òg blei jakta vinterstid, det var nærast ei uskriven lov at ein tok seg eit matdyr når det trongs. Då òg måtte ein lære å finne vegen, sjølv om det bles opp og uvêret kom kastande på ein.
God metode
Liknande historier om ungar har eg høyrt frå samisk hald. Ein eigen pedagogikk kan ein nærast kalle det. Eit døme: Ei samisk forteljing handlar om ein far og ei dotter som var ute og dreiv reinsflokken framom seg. Så måtte dei forsere vassrike vårbekkar, og faren forklara og viste korleis ein kunne koma seg trygt over ein stri bekk ved hjelp av ein stav. Så gjekk han føre eit stykke, og då dei kom til ein ny bekk, hoppa han raskt over og gøymde seg bak ein stein i nærleiken. Derifrå observerte han korleis dottera takla utfordringa. For no måtte ho finne ut av dette sjølv og prøve å hugse det som faren hadde lært henne. Det enda godt denne gongen, og jentungen hugsa nok metoden til seinare.
Derifrå og til dagens tekniske verd er det sjølvsagt ein avgrunn. Men trass i alle tekniske hjelpemiddel, kan det likevel vera verdt å merke seg korleis naturfolk og fjellfolk har greidd seg ute i naturen i all slags vêr før i tida. Denne kunnskapen er diverre i ferd med å hamna i gløymeboka. Men den dagen batteriet på telefonen er flatt eller GPS-en ikkje verkar, kan det vera eit poeng også å ha fått med seg noko av tradisjonskunnskapen frå tidlegare generasjonar.
Reinsgjetarar frå Tinn Tamreinlag på utkikk etter flokken. Arkivfoto: Ulf Kløve
Aanund Havradalen fann fram
At det fort kunne oppstå mytar omkring personar som hadde «innebygd» kompass er ikkje så rart, der er mange historier om nettopp dette. Ei slik ei handlar om Aanund Havradalen (1795-1856) frå fjellgarden Havradalen i Haukeli. Historia er henta frå Rauland-Vinje soga av Rikard Berge:
Me hev høyrt at Aanund var ein farande mann. Han hitta so væl leidi i fjøllet um det var aldri so uvêr. Han og ein tinndøl fylgdes aust-yvi fraa Røldal, og daa dei kom til Ulevòdbotnen stod føykja so stinn at dei saag ikkje stort lenger enn til skihàvi. «No kjem me alle fram», segjer tinndølen. «Høh! hera kjenner eg jarrikje (landet) mæ føtane», svarar Aanund, «no støyrer me snart imot Òsmondssteinen». Og daa dei hadde gjengji ein lite stubb, kom dei mot ein stor stein. Der kvilte dei og fekk seg mat, og daa kvikna dei til att og sette austyvi. Gjengi langt og lenge, totte tinndølen det vart for drjugt og spurde um det var langt til Havradalen enno. «Aa nei, no æ de ’kji sò langt.» So gjekk dei att ei tid, daa løyste Aanund av seg ski’i og reiste dei upp. «Ska me grava ’kan ne her, kanskje?» segjer tinndølen. «Nei, me skò lòsere hera, me æ i Havradalen no». Daa synte det seg at den laage stoga stod nedføykt, so dei hadde laga stett ned til dyrri.
Inndriving av dyr i samband med kalvemerkinga i Riast-Hylling reinbeitedistrikt. Her er ei god blanding av simler, kalvar og bukkar, alle med bast på gevira. Foto: Kjell Bitustøyl
Som ei helsing til Samefolkets dag som er 6. februar, skal me ta med litt om namna som finst i samisk språk på ulike type gevir. På sørsamisk, som me har valt å fokusere på her, finst det over tredve namn på gevir. Og når det gjeld reinens gevir, er det stort sett same syklus for villrein som for tamrein, unntaket er kastrerte bukkar i tamreindrifta.
Det fylgjande er for ein del henta frå boka «Bovtsen guelmieh» (reinens utsjånad) (2010) av Gun Margit Utsi pluss nokre andre kjelder. Reinens gevir på sørsamisk er altså bovtsen tjåervieh, det tilsvarande ordet på nordsamisk er bohcco čoarvvit.
Spansk villgeit med horn. Foto: Anders Mossing
Gevir og horn
Det er klare forskjellar mellom horn og gevir, sjølv om desse omgrepa blir brukt litt om kvarandre, ikkje minst i kvardagsleg omtale. Eigil Reimers opererer med fylgjande definisjon i si villreinbok frå 1989: Gevir er greinete, horn er ikkje det. Gevir er kompakt, daudt beinvev, mens horn er samanvakse hornstoff som tilsvarar neglar og klauver. Gevir blir felt og veks ut på ny ein gong i året, mens horn er permanente. Gevir veks frå spissane, mens hornet veks frå grunnen.
Bukk med basten på geviret intakt, “naemieih-tjåervieh” heiter det på sørsamisk. Denne bukken har eit litt uvanleg vidt gevir, det heiter “sleajvoeh-tjåernieh”. Frå kalvemerkinga i Riast-Hylling reinbeitedistrikt. Foto: Kjell Bitustøyl
Reinens gevir
At båe kjønn har gevir, er noko reinen er åleine om blant hjortedyra. Gevir er danna av hud og veks fram frå vekstpunktet/rosenkransen som ligg på dei to geviranlegga/rosenstokkane. Geviret veks ut som ein tapp kledd med hud og forgreinar seg etter kvart og gjev geviret ei endeleg form. Huda (basten) på geviret inneheld blodårer og nerveceller og er ømfintleg. Veksten kan bli forstyrra om t.d. geviret blir skadd av ein lasso. Når geviret er utvakse, døyr huda og tørkar inn. Då er det tid for reinsdyra å feie geviret. I fylgje Utsi kan beitetilhøve vera ein faktor som spelar inn ved at reinsimlene kan felle geviret før kalving ved ekstremt gode beite. Då kan òg nytt gevir vekse fram tidlegare enn normalt.
Felling
Felling av gevir varierer sterkt, men enkelt sagt feller bukkane geviret rett etter brunst, medan på kastrerte bukkar blir geviret sitjande på til våren. Eit fenomen er at om bukkane blir kastrerte, kan dei ofte miste trongen til å feie geviret, slik at fløyelshuda blir sitjande på sjølv om ho tørkar inn. Gjeldbukkane feller altså geviret ein gong i året som dei andre dyra, på same tid som gjeldsimlene, dvs. før dei kalvetunge simlene. Kastrerte bukkar kan utvikle større gevir enn andre bukkar. Normalt byrjar ei simle som har kalva å vekse gevir direkte etter at ho har mista det gamle geviret. Kalven byrjar å få gevir like etter fødselen, og i løpet av sommaren får dei som regel ugreina gevir, men i riktig gode somrar eller i bestandar med høg kondisjon, kan dei både ha det som somme kallar augetagg og fleire spissar. Kalvar av båe kjønn feller gevira om våren.
Simler i september i samband med slakting på Valdresflya, Vågå Tamreinlag. Simlene er i ferd med å miste hudlaget på geviret, “aalkeme vuerhkedh” seier ein på sørsamisk, det tyder: “har begynt å feie geviret”. Foto: Kjell Bitustøyl
T.v.: Gjeldbukk som har knekt den eine gevirstanga, “tsööpkeme-tjåervieh” heiter det og tyder gevir som er avbrote føre framtaggane. T.h.: Simla i midten har eit “trongt” gevir, det heiter “skåhtjoeh-tjåervieh”. Båe desse bileta er frå Lom tamreinlag sin flokk i Jotunheimen. Foto: Kjell Bitustøyl
Simler, bukkar og kalvar i samband med inndriving til slakting i Vang i Valdres, Fram reinlag. Bukken i midten har eit gevir som veks nokså rakt opp – “tseagkoeh-tjåervieh” på sørsamisk. Foto: Kjell Bitustøyl
Ulike namn på gevir
Me har valt å fokusere på dei sørsamiske namna på ulike type gevir, svært mange av dei inneheld ordet tjåervieh, t.d. naemieh-tjåervieh som betyr bast-gevir. Utsi skriv i føreordet til boka si at reindriftsterminologien varierer sterkt mellom ulike område, sjølv har ho teke utgangspunkt i reindrifta på Helgeland, der ho høyrer heime. Men ho har òg med både nordsamisk og lulesamisk, men innrømmer at ho ikkje har fått med dei lokale variasjonane som finst frå området Snåsa, Røros og sørover. Ho skriv òg at reindriftsterminologien viser detaljrikdomen i det samiske språket og at presisjon er viktig når det gjeld å beskrive utsjånaden og eigenarten til reinsdyra. Kvar rein har sin spesielle utsjånad, og sjølvsagt ikkje berre på grunn av geviret, men like mykje ut frå pels/hårvekst.
Årskalvar i september i samband med slakting på Valdresflya, Vågå tamreinlag. Dei feste kalvane har berre to gevirstenger som veks rakt opp, “vaalta-tjåervieh” heiter desse på sørsamisk. Foto: Kjell Bitustøyl
