Daglig leder ved Norsk villreinsenter Sør, Marianne Singsaas i møte med Lars Haltbrekken (SV). Foto: Norsk villreinsenter
I dag, 1. april, overleverer NVE forslag til nasjonal ramme for vindkraft til OED. Miljøpolitisk talsperson for SV og tidligere leder i Naturvernforbundet, Lars Haltbrekken, er bekymret for politisk bråk og ber om en pause i utbygging av vindkraft.
Olje- og energidepartementet (OED) ga i 2017 Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE) i oppdrag å lage forslag til nasjonal ramme for vindkraft på land. I dag, 1. april, overleverer NVE sitt forslag til OED. Nå skal dette forslaget ut på høring, og i tillegg skal det avholdes regionale innspillsmøter i mai og juni.
Lars Haltbrekken er miljøpolitisk talsperson for SV og medlem av Stortingets energi- og miljøkomite. Han er også tidligere leder i Naturvernforbundet. Han er bekymret for at det nå blir mye politisk bråk rundt vindkraft, og mener man nå må ta en pause i utbyggingen av vindkraft. Alle nye konsesjonssøknader må settes på vent inntil den nasjonale planen er ferdigbehandlet, sier Haltbrekken til Aftenposten.
Illustrasjonsfoto tamrein og vindmøller: Jonathan E. Colman
Daglig leder Marianne Singsaas ved Norsk villreinsenter Sør løftet nylig frem villreinproblematikken i møte med Lars Haltbrekken (SV).
Flere av våre villreinområder utsettes allerede for stor negativ påvirkning av utbygging og ferdsel. Ytterligere inngrep, f.eks. som følge av vindkraft, vil være svært negativt for arten og dens leveområder.
Det er et håp om at mer kunnskap om reinen vil dempe konfliktene. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing
Villreinforum for Rondane-Sølnkletten tar nå initiativ til å få forvaltning av villrein som tema i politikeropplæringen etter høstens kommune- og fylkestingsvalg. Med på laget er Norsk villreinsenter Nord.
Villreinforum for Rondane-Sølnkletten er et samarbeidsorgan for Sølnkletten villreinområde, villreinutvalget for Rondane Nord, Rondane Sør villreinutvalg og villreinnemnda for Rondane-Sølnkletten. I et brev til kommunene rundt Rondane-Sølnkletten oppfordrer villreinforumet om å løfte inn villreinforvaltning som tema i forbindelse med politikeropplæring etter høstens valg.
Forvaltningen av villrein har vært konfliktfylt over en årrekke, på tross av at man opplever at det er et ønske, også lokalt, om å ta vare på villreinen i Rondane og Sølnkletten. Det er et håp om at mer kunnskap vil kunne gi de folkevalgte et bedre grunnlag for gode, lokale avgjørelser, og at man på denne måten forhåpentligvis kan bidra til å dempe konfliktene.
Villreinforumet vil være behjelpelige med slik opplæring i samarbeid med Norsk villreinsenter Nord på Hjerkinn.
Villreinutvalet for Hardangervidda har nylig sendt kvoteforslag for jakta 2019 på høring blant rettighetshavere/fjellstyrer. Forslaget innebærer en kvote på 7000 dyr, og kun voksen bukk 2,5 år og eldre. I tillegg kan det være aktuelt å fremskynde jaktstarten til 10. august.
Dette er med andre ord ikke villreinutvalets endelige anbefaling, ei heller vedtak i villreinnemnda for Hardangerviddaområdet, men en intern høring blant rettighetshavere og fjellstyrer.
Bakgrunn for kvoteforslaget er i all hovedsak knyttet opp til Mattilsynets krav til innsamling av skrantesjuke-prøver, og et ønske at man raskest mulig skal kunne “friskmelde” bestanden på Hardangervidda. Forslaget innebærer en endring av forholdet mellom simle og bukk, men uendret bestandsstørrelse og økt kalveproduksjon.
Vil vite sikkert
Mattilsynet har kommet med anbefalinger for prøveuttak og tidsperiode for friskmelding av bestanden på Hardangervidda. Mattilsynet ønsker at én raskest mulig, og med 90 % sikkerhet, kan fastslå at det ikke er smitte i disse bestandene. De ønsker også at én i løpet av en femårsperiode kan øke dette sikkerhetsnivået til 99 %. Villreinutvalet, Mattilsynet, Veterinærinstituttet, Miljødirektoratet, villreinnemnda for Hardangerviddaområdet m. fl. har hatt drøftingsmøte om ulike problemstillinger knyttet til både bestandsutvikling og krav til prøver de kommende år. Det forventes at Mattilsynet kommer med konkret krav til antall prøver før endelig kvote skal fastsettes.
Storflokk med 2097 dyr fotografert under kalvetelling på Hardangervidda i 2017. I denne flokken var det 1239 voksne bukker. Illustrasjonsfoto: Olav Strand
Smitteoppdagelsesmodell
Veterinærinstituttet har i samarbeid med andre fagmiljøer utarbeidet en smitteoppdagelsesmodell som kobles opp mot bestandsmodeller. En slik modell gjør én i stand til å vurdere ulike scenarier knyttet til avskyting (antall prøver) og bestandsutvikling, sett opp mot nivå for smittefrihet. Villreinutvalet har hatt god dialog med Veterinærinstituttet mht. til tilpasse modellen til forholdene på Hardangervidda. Modellen er vurdert opp mot kjent bestandsutvikling siden år 2000. Rater, f.eks. for dødelighet og tilvekst, som kan gjenskape denne utviklingen blir brukt for å teste ulike scenarier fremover i tid.
Premisser
I de ulike scenariene knyttet til smitteoppdagelsesmodellen er det lagt inn en rekke premisser. Deriblant at man skal oppnå 99 % sikkerhet for smittefrihet i løpet av fem år og at man allerede i 2019 eller 2020 skal ha oppnådd 90 % sikkerhet. Bestandsstørrelsen skal ikke reduseres, men holdes på dagens nivå, altså ca. 7000 dyr før kalving. Kalvetilveksten skal økes til ca. 2000 kalv ved jaktstart, mens forholdet mellom simle og bukk i bestanden senkes til 5:1. Det siste betyr i underkant av 10 % bukk i bestanden etter endt jakt.
%-sikkerhet for smittefrihet ved et gitt prøveuttak de kommende år. Figur: Veterinærinstituttet
Trenger mange prøver
Det er hevet over enhver tvil at man i løpet av 2019 og 2020 har behov for svært mange prøver for å komme over 90 % sikkerhet for smittefrihet. I smitteoppdagelsesmodellen har prøver fra bukk størst verdi. Det er en forskjell i risiko for smitte blant ungdyr : simle : bukk på 1 : 2 : 4. Altså at en bukkeprøve har fire ganger så stor verdi som en prøve fra et ungdyr, og dobbelt så stor verdi som prøve fra ei simle. Innsamling av bukkeprøver er viktig for raskest mulig å kunne friskmelde bestanden.
Foreløpige beregninger fra smittemodellen, med ovennevnte premisser, antyder at det er behov for 1800 felte bukker på Hardangervidda i 2019 for å oppnå 90 % sikkerhet. Felles det 1350 bukker har man nådd 85 %.
Mange vurderinger
Villreinutvalet har i sitt høringsforslag gjort en grundig bestandsvurdering. Mattilsynets konkrete krav om prøver foreligger ikke pt., men forventes inn i løpet av kvoteprosessen. Foreløpige signaler er at det må felles så mye bukk som mulig i 2019 for å oppnå 90 % sikkerhet for smittefrihet. Villreinutvalets forslag inneholder en rekke vurderinger av ulike kompromisser mellom krav til skrantesjuke-prøver og målsettinger i gjeldende bestandsplan.
Endret jakttid?
Villreinutvalet skriver i sitt forslag at èn også bør vurdere å justere jakttiden, hvis det blir rein bukkejakt. Det er uhensiktsmessig og ufornuftig å felle bukk seint i jakta pga. brunsten. En aktuell jakttid kan være f.o.m. 10. august t.o.m. 22. september. En slik justering krever vedtak fra Miljødirektoratet.
Det har sålangt i prosessen med kvote for jakta 2019 være avholdt en rekke informasjonsmøter rundt Hardangervidda. Det blir et åpent møte på Skinnarbu den 6. april kl. 13.30. Villrein.no kommer tilbake med mer informasjon om dette.
Noen av Norsk villreinsenters (NVS) viktigste arbeidsoppgaver er knyttet til dokumentasjon og rådgivning. NVS skal gjennom dette bidra til å dokumentere status og utviklingstrender i villreinområdene og -bestandene, og kunnskapen som genereres skal gjøres allmennt tilgjengelig. I tillegg skal skal drive aktiv rådgivning.
Endel av dette arbeidet er av såpass stort omfang av det utarbeides egne publikasjoner. NVS har en egen publikasjonsserie, bestående av rapporter, notater og fagfaktaark. NVS Rapport omfatter større, selvstendige og helhetlige arbeid. NVS Notat omfatter mindre arbeider, tematiske delarbeid og underveis dokumentasjon. NVS FagFakta er enkle sammenstillinger over 1-3 sider.
Leveområdekart for Forollhogna villreinområde. Figur: NVS/NINA
NVS har drevet kartlegging av villreinens arealbruk i mange villreinområder. Resultatene fra disse prosjektene har i all hovedsak blitt utgitt som NVS Rapporter. I tillegg har man gjennom disse prosjektene utarbeidet egne leveområdekart.
En av flokkene i Brattefjell-Vindeggen som fikk påmontert GPS-halsbånd i går. Vindeggen i bakgrunnen. Foto: Anders Mossing
I disse dager pågår det GPS-merking av villrein i en rekke norske villreinområder. GPS-posisjoner fra merkede dyr gir ny og oppdatert kunnskap bl.a. om reinens områdebruk. I går fikk fire simler i Brattefjell-Vindeggen GPS-halsbånd.
Det var tilbake i 2001 at GPS-merking av villrein så dagens lys. De første dyrene ble da merket på Hardangervidda, med bakgrunn i konflikter og usikkerheter knyttet til Rv 7. I årene etter og frem til i dag er det merket godt over 400 dyr i en rekke villreinområder.
I tillegg til mannskap i helikopter, var det også bakkemannskap ute, både for rekognosering og feltmessig bistand. Foto: Anders Mossing
Foto: Anders Mossing
Den siste måneden har det blitt merket nye dyr på Hardangervidda, i Nordfjella, i Setesdal Austhei og i Rondane. Det har også blitt merket fire dyr i Brattefjell-Vindeggen. I sistnevnte område har det aldri vært merket dyr med GPS-halsbånd tidligere. Brattefjell-Vindeggen inngår som delprosjekt i et større prosjekt som også omfatter Setesdal Austhei og Rondane. Et av fokusene i dette overbyggende prosjektet retter seg mot reinens bruk av barmarksbeiter i skogsområder. Reinen i alle disse tre nevnte områdene bruker skogsarealer deler av året, men det er “kunnskapshull” som man gjennom dette prosjektet ønsker å tette.
Norsk institutt for naturforskning (NINA) har det faglige ansvaret for prosjektet, mens Norsk villreinsenter Sør er sekretariat. Prosjektet er forøvrig bredt sammensatt og finansiert, og med god lokal forankring.
Per Adde har hele sitt lange kunstnerliv vært opptatt av natur og vår urbefolkning, og dette preger hans kunst. Dette har han til felles med kona og kunstner Kajsa Zetterquist.
Begge kunstnerne har drevet et utrettelig arbeid for bevaring av kultur, natur og nasjonalparker. De er fremragende kolorister og Per har i stor grad anvendt avbildninger av rein i sin malerkunst.
Når han nå har rundet 90 år er engasjementet og produksjonen stadig like levende, og det framgår av utstillingen som åpner 30. mars i år i Adde Zetterquist kunstgalleri. For de som har anledning bys her en unik og anbefalt mulighet til å bli kjent med en av våre virkelige levende og engasjerte samtidskunstnere!
Jørn Thomassen har besøkt Per og Kajsa og skrevet en interessant artikkel som kommer i Villreinen 2019.
Dette er del tre av ein omsett og tilrettelagt artikkel om klimaendringar henta frå ei ny og omfattande bok: ”Reindeer and Caribou – Health and Disease” med Morten Tryland og Susan J. Kutz som redaktørar. Denne delen av artikkelen som kjem her, er forfatta av Morten Tryland, veterinær og professor ved Institutt for arktisk og marin biologi ved Universitetet i Tromsø.
Insekt er spesielt sensitive for vêr- og klimatilhøve, difor kan klimaendringane påverke insekt og med det smittestoff som insekt ber med seg.
Klimaendring og insektvektorar
Mange insekt er viktige for pollinering av planter, men er òg viktige som næring for både pattedyr og fuglar. Insekt lever òg på dyr som meir eller mindre permanente parasittar. Dette kan vera lus eller blodsugande parasittar som flått, mygg og knott. “Blodsugarane” injiserer spytt inn i den nye verten, spytt som inneheld stoff som hindrar blodet i å koagulere i det vesle tronge røret dei syg blod med. Slik kan dei med spyttet òg overføre parasittar, bakteriar og virus frå éin vert til ein annan, og dei er slik viktige faktorar når ein skal finne årsakene til mange smittsame sjukdomar.
I tillegg til generelt høgare temperaturar i dei nordlege regionane, kan klimaendringar påverke vind, nedbørsmønster og luftfuktigheit og føre til større variasjon i vêret. Ettersom utvikling og aktivitet til insekt er spesielt sensitiv for vêr- og klimatilhøve, kan infeksjonssjukdomane som dei ber med seg, bli dei som er mest påverka av klimaendringar.
I motsetning til fuglar og pattedyr er insekt vekselvarme og får den same kroppstemperatur som omgjevnadane. Faktisk er dei generelt låge temperaturane i arktiske strøk svært nær minimumskravet for at insekt kan røre på seg, og dette avgjer i stor grad aktivitetsmønsteret deira. Men det er ikkje berre temperaturen det kjem an på. Forholdet mellom klima og periodiske biologiske fenomen, slik som fugletrekk og blomstring, er relatert til temperatur, særleg ved breiddegrader langt mot nord. I miljø dominert av snø ser det ut som om snødekke er eit endå viktigare parameter, noko som i stor grad påverkar utviklinga av insekta i høve til sesongvise skiftingar.
Me har få studiar av klimaendringar og effektar på insektpopulasjonar i arktiske strøk. Men i éin slik studie blei det vist til at lufttemperatur, tidleg snøsmelting/tidleg vår og eksponering for solstrålar, var dei faktorane som betydde mest i høve til den økologiske prosessen hjå insekt.
Blodsugande insekt har kort generasjonstid. Difor kan dei respondere og tilpasse seg klimaendringar i løpet av korte tidsperiodar, noko som òg verkar inn på rolla deira som smitteberarar for smittsame sjukdommar hjå rein.
Insekt er mangfaldige skapningar, og til og med dei som er temporære parasittar på rein, slike som flått, mygg og knott, har grunnleggjande variasjon i livssyklus, livshistorie og oppførsel. Dei kan difor respondere på svært forskjellige måtar i høve til endra vêr- og klimaforhold.
Hjortelusfluge
Hjortelusflue i sitt rette element. Foto: Bjørnar Ytrehus/Veterinærinstituttet
Hjortelusfluga flyg om hausten når dei fleste andre insekt har forsvunne. Sidan hjortelusfluga inniblant òg kan slå seg ned på menneske, har mange jegerar, bærplukkarar og andre opplevd å bli invadert av hjortelusfluge om hausten. Når hjortelusfluga har funne ein vert, droppar ho vengene og fester seg til pelsen på dyret. Hoene legg egg i hårlaget til verten. Egga blir så kapsla inn og dett på bakken seinhaustes eller om vinteren. Dei vaksne flugene kjem ut av hårlaget etter mange månader, i løpet av neste sommar og neste haust. Både hannar og hoer lever av blodet til verten.
Sjølv om hjortelusfluga har vore til stades i dei sørlege delane av Fennoskandia (dvs. Noreg, Sverige, Finland, Kolahalvøya og russisk Karelen) i mange tiår, har bestanden av hjortelusfluge auka på i dei nordlegare strøk. Hjortelusfluge på reinsdyr blei rapportert i Finland for fyrste gong i 2004, då på vill skogsrein. Parasitten blei forbunde med endringar i pels og skinn og store område med håravfall. Når hjortelusfluga dukkar opp i økosystemet til reinsdyra, kan det føre til energitap og bli ei utfordring under harde vinterforhold. I 2008 fekk 20 % av tamreinen i Finland påvist endringar på grunn av hjortelusfluge, dette fordi dei ikkje hadde blitt behandla med medikamentet ivermectin, ein mykje brukt førebyggjande medisin mot hudbrems og andre parasittar. Angrep frå hjortelusfluge kan føre til endra åtferd hjå reinen. Framleis er denne parasitten mest vanleg sør for leveområda til reinen, men med klimaendringar og mildare vintrar, er det sannsynleg at hjortelusfluga vil fortsetje utbreiinga nordover og også nå dei økosystema som blir brukt av reinsdyra.
Flått
Flåttens livssyklus. Illustrasjon: Hallvard Elven og Preben Ottesen, Folkehelseinstituttet
Flått, som høyrer til edderkoppdyra, kan overleve i forskjellige miljømessige forhold, men den er sensitiv for klimaendringar og treng luftfuktigheit på 80 % eller meir. Han trivst best i område med moderat til mykje regn og vegetasjon, spesielt i lauvskog og blandingsskog. Det finst mange artar av flått, men i Fennoskandia er skogflåtten, Ixodes ricinus, den mest vanlege arten og ein potensiell smitteberar for parasittar, bakteriar og virus blant tamrein i Eurasia. Ettersom flått har blitt meir vanleg å finne i områda der reinsdyrflokkane ferdast, kan òg flåttrelaterte infeksjonar bli viktigare å fylgje med på framover med omsyn til helsetilstand og sjukdom hjå dyra.
Skogflåtten syg blod frå pattedyr, slike som smågnagarar, hare, rådyr og andre hjortedyr. Flåtten oppheld seg ei relativt kort tid på verten der han syg blod, men treng tre forskjellige vertar for å utvikle seg frå larve til nymfe og vidare til vaksen, ei utvikling som tek normalt to år. I Europa kan flått vera vektor for ei rad potensielle smittestoff, slike som Borrelia burgdorferi s.l. (borreliose), Anaplasma phaocytophilum (flåttboren feber), Francisella tularensis (tularemi eller harepest), og andre (Rickettsia spp., Babesia spp., Luoping ill virus, flåttboren hjernebetennelse virus/TBE-virus). Av desse kan fleire òg overførast til menneske.
Skogflåtten syg blod frå pattedyr, slike som smågnagarar, hare, rådyr og andre hjortedyr. Foto: Anders Mossing
I Noreg er det førebels liten geografisk overlapping mellom tamreinflokkar og utbreiing av flått. Den nordlegaste kjente etablerte populasjonen med flått finn me på kysten ved Brønnøysund i Nordland fylke, sør for polarsirkelen. Men desse nordlege populasjonane som kan påverke lokale reinflokkar, kan vera berre sporadiske tilfelle. Ei fersk undersøking av øyrer på elg, rådyr og hjort i Noreg konkluderer med at flått var vanleg berre opp til Hitra. Lenger nord blei flått påvist berre meir sporadisk. Dette er i tråd med ein tidligare studie frå 1940-åra. Med andre ord er det ingen stor ekspansjon nordover for flåtten i Noreg i denne 60-årsperioden.
Likevel er utbreiinga av flått i endring i Europa. Viktige faktorar for den geografiske ekspansjonen til område høgare over havet og til område lenger nord er desse:
høgare vintertemperaturar (betre overvintring)
høgare temperaturar gjennom heile året (utviding av utviklingstid)
snødekke (snø som forhindrar tele, høgare vinteroverleving)
ekspansjon av lauvskog (høgare overleving og utvikling)
Det same gjeld gunstig forvaltningspraksis av skog og dyreliv. Når ein fokuserte på endringar i høgde over havet og breiddegrader i utbreiinga av flått frå 1978 til 2008 i dei ulike distrikta på Vestlandet, som alle hadde forskjellig økologi, var dette relevante faktorar:
overflatetemperatur
vårregn
kor lenge bakken er snødekt
attgroing
Store mengder hjort og husdyr spela òg ei viss rolle.
Foto: Heidi Lindstedt, Folkehelseinstituttet
I Sverige blei det gjort to forskjellige undersøkingar, i 1994 og i 2009, der målgruppa var hundeeigarar samt huseigarar og jegerar. Resultata viste at i løpet av denne perioden blei flått meir talrik i dei sørlege og sentrale deler av Sverige, men ekspanderte òg i Nord-Sverige. Flått har tidlegare blitt funne sporadisk på reinsdyr i dei sørlige reinsdyrområda i Jämtland og Västerbotten. Men i det siste har ein òg funne flått på rein i nordlege delar av Norrbotten. Hovudgrunnen til denne ekspansjonen trur ein også her kan vera auka geografisk utbreiing og aukande populasjonar av rådyr og hjort. Eit varmare klima er gunstig både for hjortedyra og overlevingsevna til flåtten. Det er òg sett i gang undersøkingar på flått i Finland.
«Taigaflått», Ixodes persulcatus, er ein nær slektning av skogflåtten. Denne arten er ein annen viktig berar av smitte for mange sjukdomar på menneske og dyr. Taigaflåtten er i det siste oppdaga i Sverige, og i Finland har arten spreidd og sporadisk utbreiing. I dei blanda lauv- og barskogane i Latvia og Estland og austover i Russland er taigaflåtten meir vanleg. Dersom taigaflåtten ekspanderer ytterlegare, tilsvarande skogflått, kan arten òg bli ein viktig smitteberar i økosystema som huser reinsdyr i denne regionen.
Mygg og knott
Mygg og knott er viktige berarar av mange sjukdomar og parasittar som rammar menneske, husdyr og vilt. Som me har sett med flått, er også knott og mygg sensitive for klimaforhold, og klimaendringar kan påverke utbreiing og rekkjevidde til disse insekta.
I motsetning til utbreiinga av flått, er mygg og knott oftast talrike i økosystema der reinen finst. Og med lengre somrar og snøfrie periodar i Arktis og i subarktiske økosystem kan klimaendringane bidra til auka insektplager for reinen. I ein studie om korleis mygg, svartfluge og hudbrems påverka beiting hjå caribou, viste det seg at tida dyra brukte på å ete gjekk mest ned når alle tre insekttypane var der på éin gong. Insektplagene i sirkumpolare strøk er ein av fleire potensielle grunnar til at reinsdyr og caribou-populasjonane er redusert i løpet av dei siste 20 åra.
Utbreiinga av ulike artar av mygg og knott er lite kjent, og det finst endå mindre kunnskap om kva slags parasittar, bakteriar og virus dei kan være berar av, og om desse òg går på reinsdyr og caribou. I takt med at smitteberarane endrar geografisk utbreiing, vil òg sjukdomsbiletet endre seg. Om til dømes ein myggart aukar utbreiinga, kan denne overlappe med ein annan myggart som arten ikkje har hatt kontakt med tidlegare. Om den ekspanderande arten ber med seg ein sjukdom som potensielt kan smitte over på reinsdyr, kan infisert fauna introdusere sjukdomen til ein ny smitteberar med eit anna geografisk utbreiingsområde. Dette kan føre til ei brå og radikal endring av spreiinga til den potensielle sjukdomen.
Nokre få sjukdomar som blir overført via knott og/eller mygg, blir omtalt i neste avsnitt. Desse kan på grunn av forskjellige klimatiske scenario bli meir dominerande, eller dei kan potensielt bli introdusert til reinsdyrpopulasjonar i framtida.
Nokre døme på insektsoverførte infeksjonar på reinsdyr
Rundormen Setaria tundra
Det vaksne stadiet til rundormen Setaria tundra viser seg som ein ca. 10 cm lang kvit, livleg mark i magen til reinen, men han kan òg vera å finne i brysthinna og i hjarteposen. Dersom han finst, er han synleg ved undersøking etter at dyret er daudt, assosiert med utskiljing av fibrin, bukhinnebetennelse eller brysthinnebetennelse, med opphoping av væske i holromma i kroppen. I slike tilfelle blir slaktet kassert. Meir vanleg er øydelagd lever hjå dyr som har mykje mark. Larvestadiet, kalla microfilarier, blir spreidd av mygg, og eit infisert reinsdyr kan ha så mange som 4000 mikrofilarier per ml blod. Ein gjennomsnittleg sommarvarme på 14 °C ser ut til å vera drivande for framveksten av sjukdomen på grunn av gunstige forhold for rundormen. Slik kan denne rundormen føre til økonomisk tap og negativ påverknad på tamrein og deira naturlege leveområde.
Anaplasma phagocytophilum og flåttboren feber
Flåttboren feber, som kjem frå bakterien Anaplasma phagocytophilum, er ein verdsomspennande sjukdom som angrip husdyr, eit stort spekter av ville pattedyr og menneske. Bakterien blir overført av flått, og studiar av flåttboren feber knyter bakterien til habitatet og livsvilkåra til smitteberaren, flåtten. Klimaendringar fører til endra vegetasjon og bidrar til auka utbreiing av flått, noko som påverkar økosystema reinen nyttar. Difor kan flåtten bli ein meir vanleg smitteberar.
Europeisk og asiatisk tundrarein blir utsett for infeksjonar med A. phagocytophilum. Antistoff mot A. phagocytophilum blei nyleg oppdaga i to reinsdyrflokkar i Nordland, men dette kan ha svært lita utbreiing.
Reinsdyra kan reint teoretisk òg bli utsette for bakterien Borrelia burgdorferi og moglegvis òg andre flåttborne smitteberarar, men eksponering av rein for slike infeksjonar er praktisk talt ikkje undersøkt. Blant stadar mot nord som har påvist flått her i landet, finn me ein lokalitet i Brønnøysund. Dette er ein av verdas nordlegaste stadar med en stabil flåttpopulasjon. Her blei utbreiinga av Borrelioa burgdorferi rapportert til å vera 21 % i nymfer og 46 % hjå vaksne dyr.
Blåtungevirus (BTV)
Blåtungevirus (BTV) er eit virus som blir overført av knott, men det kan òg bli overført mellom dyr ved direkte kontakt. Viruset kan òg bli overført til fosteret. BTV kan gje akutt sjukdom hjå sau, med feber, auka spyttsekresjon, væskemengde i hovudet og blå misfarging av hud og slimhinner på tunge og lepper. Derifrå kjem namnet blåtunge. Det er moderat til høg sjanse for at viruset fører til sjukdom eller død. Storfe, som til vanleg viser mindre tydelege teikn ved infeksjon enn sau, er ein viktig art for at viruset skal kunna opptre hyppig innafor eit avgrensa geografisk område. BTV infiserer også ei rad andre husdyr, men også ville drøvtyggjarar er mottakelege.
Hos sau kan blåtungevirus gje akutt sjukdom. Ville drøvtyggjarar er også mottakelege. I Noreg blei viruset påvist på Sørlandet i 2009, men ikkje i kjerneområda til reinsdyrflokkane i sør. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing
BTV spreier seg med infiserte dyr eller ved transport av dyreprodukt, men òg ved spreiing av infiserte knott via luftstraumane. Utbreiing og spreiing av BTV blir assosiert til klima og klimaendringar på fleire måtar. Levetida for smitteberarane heng saman med både temperatur og luftfuktigheit, og det er bevist at overføringspotensialet kan auke ved høgare temperaturar. Smitteberarar kan overleve i månader ved temperatur ned til +10 °C, men ved så låge temperaturar kan replikering av viruset opphøyre.
BTV har ekspandert nordover i Europa etter 2006, truleg på grunn av klimaendringar. Kvithalehjort ser ut til å vera eitt av hjortedyra som ofte viser teikn til BTV-infeksjon, dyret sturer og mistar matlysta, får feber, det oppstår sår i slimhinna i munnen, det kjem slim frå nasen, dyret får pustevanskar, opphovning rundt augo, blå tunge m. m. På grunn av at hjorten er ein talrik art som finst i store område, blir arten sett på som sentral i studiane av BTV i Europa.
Blåtunge dukka opp i Danmark i 2007, i Sverige 2008 og i Noreg i 2009, men har til dags dato ikkje blitt funne i Finland, trass i intensiv overvaking. I Noreg er BTV funne på Sørlandet, men sjukdomen nådde ikkje kjerneområda til reinsdyrflokkane i sør. Takka vere effektive kontrollregime i dyrebuskapane, som restriksjonar på flytting av dyr, og i nokon land vaksinasjon, er sjukdomen blant husdyr no for det meste avgrensa til Middelhavsområdet. Kanskje indikerer dette at lokale dyrestammer ikkje er mottakelege for BTV. Det er ingen teikn på at villrein eller tamrein blei eksponert for BTV i denne farsotta. Det finst heller ikkje rapportar om overføring av virus eller sjukdom hjå reinsdyr under naturlige tilhøve. Ei fersk undersøking for antistoff av 450 tamrein i Noreg og 635 tamrein i Finland, fann ingen teikn på at desse var eksponerte for BTV.
Schmallenberg virus
Seint på sommaren i 2011 blei ein sjukdom med lite spesifikke symptom, slik som feber, diaré og redusert mjølkeproduksjon, rapportert hjå mjølkekyr i Tyskland og Nederland. Det blei isolert eit virus frå ei ku i byen Schmallenberg, difor namnet Schmallenberg virus (SBV). Viruset spreidde seg raskt i Europa, og i september 2013 var SBV funne i 27 europeiske land. Viruset blir overført gjennom bitande knott eller mygg og fører til sjukdom fyrst og fremst på ville og tamme drøvtyggjarar, men er ikkje smittsamt for menneske.
Schmallenberg virus er tidlegare påvist hjå mjølkekyr i 27 europeiske land og blir overført gjennom bitande knott eller mygg. Dette dyret var friskt. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing
Vaksne drøvtyggjarar kan få infeksjonar som er vanskelege å oppdage eller som berre viser svake symptom. Meir alvorlege symptom er medfødde misdanningar på nyfødde lam, kje og kalvar. Likeins daudfødsel og fødsel av mumifiserte foster. Sidan 2011 har fleire undersøkingar av blod for antistoff vist at mange ville drøvtyggjarar i Europa er eksponert for viruset, slike som hjort, rådyr, dåhjort, sikahjort, europeisk bison, villsau og villsvin. I Noreg blei det funnet ei infisert ku som hadde fått ein misdanna kalv. Antistoff mot SBV blei funne i dyret, og viruset blei oppdaga i knott i dei sørlege deler av landet.
Ingen rapportar eksisterer om SBV på reinsdyr eller andre vertsartar i område som blir nytta av villrein og tamrein, men ettersom ein har funne det på andre artar, kan ein gå ut i frå at reinsdyr òg er mottakeleg for SBV dersom dei blir smitta. Ei antistoff-undersøking av blod frå 187 villrein (2010-2013) og 450 tamrein (2013-2015) i Noreg og 635 tamrein i Finland, avdekte ingen antistoff mot SBV.
Konklusjon
Klimaendringar vil utan tvil påverke reinsdyr overalt i leveområda deira. Reinens evne til å tilpasse seg skiftande leveforhold vil vera avgjerande i dei komande tiåra. Effekten av klimaendringar kan påverke økosystem i ein svært lokal målestokk og er derfor ikkje så lett å måle. Å vite om på førehand kvar effekten av klimaendringane slår sterkast ut, er vanskeleg. Mange reinsdyrstammer har allereie gått tilbake dei siste tiåra, og klimaendringa kjem i tillegg til dei utfordringar disse dyra alt har. Rangifer representerer nøkkelarten i habitata der dei lever, dette fordi dei er viktige planteetarar og byttedyr. Men dyra er viktige òg ved at reindrift er basisen for sosioøkonomisk verdiskaping for mange menneske og lokalsamfunn. Klimaendringar fører difor med seg utfordringar for både forvaltning av ville Rangifer-populasjonar og for reinsdyrnæringa.
Boka ”Reindeer and Caribou – Health and Disease” av Morten Tryland og Susan J. Kutz kan bestillast på amazon.com eller frå forlaget crcpress.com.
Den andre mykje omtalte samiske gjetaren og reineigaren som kom til dette området er Johannes Partapuoli. Han òg kom nordfrå med eigen rein, heilt frå Målselv til Tafjord med familie i 1895. Der dei budde nokre år, men søkte seg austover etter beite. Dei samarbeidde blant anna med nemnde Peder Rødal. Partapuolifamilien slo seg ned på Grotli ein periode. Etter at Skjåk kommune hadde lagt ned forbod mot tamreindrift ein periode frå 1901 og framover, gjorde Skjåk kommune i 1915 ein avtale med Partapuoli og Rødal om kjøp av tamrein. Johannes Partapuoli blei overgjetar for laget og reinbeitet skulle vera i Skjåkfjella. Partapuolifamilien begynte elles tidleg med å drive forretning – suvenirsal – med turistane, særleg skal det ha vore kona Marie som dreiv med dette, ho var språkmektig. Skjåk Tamreinlag A/S blei starta i 1918, men alt i 1919 hadde reinen blitt så vill at ein måtte handle inn ny og meir tam rein. Dyr blei kjøpt inn blant anna frå Martin Jonassen, Åmotsdalen. I 1920 overtok selskapet òg reinen til Partapuoli-familien.
Reinsflokk til Skjåk Tamreinlag i trøa på Vetleøygarden, Skjåk. Johannes Partapuoli t.h. Foto: Kristian Stakson, utlånt av Gudbrandsdalsmusea AS
Strid og konflikt i 1920-åra
Samtidig byrja vestlendingane å jakte på rein, og det oppstod konflikt omkring villrein og tamrein. 1920-åra var i det heile prega av samanblanding og strid om grenser mellom kommunane Skjåk, Stryn, Sykkylven og Norddal. Og i 1930 hevdar somme at det truleg ikkje var att meir villrein, andre kjelder fortel at berre var i nordaust i dagens villreinområde at det stadig var villrein tilbake. Konflikten toppa seg då det i 1922 frå tamreinhald blei skotne om lag 20 umerka rein, som det blei hevda var villrein. Ei hending som blei ”gjengjeldt” to år etterpå då ein tamreinflokk blei skotne av jegerar i grenseområda Tafjord, Skjåk og Geiranger. Overgrep frå båe partar er ord som blei brukt. Men i retten blei jegerane frå Stryn og Norddal dømt, og villreinen forsvann etter kvart.
Tamrein i Lom, Skjåk og Lesja
I 1923 starta selskapet Gjende rein og co opp med innkjøpt rein frå Hattfjelldal og seinare frå Røros i 1926. Då dette selskapet gjekk inn, overtok det nystarta Lom Tamreinlag flokken. Skjåk Tamreinlag fortsette og kjøpte blant anna nye dyr i 1929. Tamrein frå dette selskapet blei blant anna brukt som turistattraksjon ved Grotli, samtidig som køyrerein blei brukt til å frakte varer til dei mange kraftutbyggings-prosjekta i Tafjordfjella tidleg på 1940-talet.
På Lesja blei det oppretta eit tamreinselskap i 1947 med innkjøpt skogsrein frå Sverige, etter initiativ frå Guttorm Kornkveen frå Lesja. Men etter ein femårsperiode blei denne reinen seld vidare til Norefjell.
Utover i 1950-åra blei det vanskar med drifta i Skjåk Tamreinlag, samtidig blei det oppretta eit samarbeid mellom dei tre kommunane Skjåk, Lesja og Grytten. Dette resulterte i danninga av eit nytt tamreinlag som blei heitande A/L Trio Tamreinlag. Strørein frå Lesjalaget blanda seg inn med reinen frå dette selskapet. I byrjinga utvikla laget seg positivt, men fleire uheldige omstende førte til at laget fekk problem. Nokon meiner at hadde snøskuteren berre kome litt før, ville denne reindrifta halde fram. Men der var fleire grunnar til problema. Laget hadde beitet sitt i to område, sør og nord for Ottadalen. Dette kravde store ressursar. I tillegg var det stadige konfliktar med stølseigarane. Ei feilinvestering i taubane var òg negativt for økonomien til laget. Samtidig begynte folk i grenseområda å bli meir interessert i villrein. Og i Grytten blei det kjøpt inn tamrein som basis for ei framtidig villreinstamme. I Lesja var det òg aktive talsmenn for villrein. Det var med andre ord fleire som ynskte seg tilbake til villreintida.
Bukkeflokk, ein tåkete dag i jakta 2012. Foto: Anders Mossing
Dette førte til ein god del turbulens omkring villrein/tamrein. Frå Lom Tamreinlag kom det protestar, dei var engstelege med tanke på å få ei villreinstamme tett opp til grensa over Lomseggje. Dei merka seg òg at aktive friluftsorganisasjonar prøvde å påverke både lokale og sentrale styresmakter til å få inn att villrein i Nord-Gudbrandsdalen.
Slik opphøyrde tamreindrifta i dette fjellområdet. A/L Trio blei vedtatt lagt ned og siste nedslakting var i 1964. Siste rest av tamreinflokken blei seld til dei sørsamiske brørne John og Magnar Nordfjell frå Røros. Noko av reinen blei òg kjøpt av grunneigarinteresser for å byggje opp att ei villreinstamme. God organisering førte til at ein enda opp med eit samanhengande villreinområde, på tvers av kommunegrenser og fylkesgrenser.
Fleire rettssaker har i ettertid kome, der har villrein- og tamreininteresser i området stått mot kvarandre. Men i dag kan ein trygt slå fast at dette har roa seg veldig. Ottadalen sør og nord blei godt etablerte som villreinområde, no kjent som Reinheimen-Breheim villreinområde. Dette området blir av mange karakterisert som eitt av dei få attverande villreinområda med tilnærma intakt mangfald av naturtypar. Medan Lom Tamreinlag over tid har blitt ein av dei mest vellykka tamreinlaga, med dei største kalvevektene i landet, berre slått av Vågå Tamreinlag i periodar. Samisk kompetanse saman med lokalt eigarskap og stabil og god drift, har bidrege til at denne satsinga har blitt så vellykka.
Reinsjeger i Reinheimen-Breheimen anno 2012. Etter ei vellukka jakt startar jobben. Foto: Anders Mossing
Oppsummert kan ein nok sei at fleire av dei nyoppbygde villreinstammene er avkom etter tamreinflokkar som vart bygde opp i ei tid då jakt og rovdyr langt på veg utrydda villreinen i Sør-Noreg. Tamreinhaldet blei skipa i eit tomrom som oppstod då villreinen i desse områda blei borte.
Utsikt innover Lundadalen, frå Moldulhøi. Foto: Anders Mossing
Dette er del ein av to om Reinheimen-Breheimen villreinområde. Neste del kjem tysdag 12. mars.
Villreinområdet som ligg i ein trekant mellom Ottadalen i sør, Valldalen og Tafjord i vest/nordvest og Romsdalen og Gudbrandsdalen i nordaust, heiter i dag Reinheimen-Breheimen. Dette er ikkje noko gamalt namn, fram til 2014 gjekk villreinområdet under namnet Ottadalsområdet. Reinheimen-Breheimen villreinområde omfattar ti kommunar og er arealmessig det tredje største villreinområdet i landet. Området har ei lang og brokete tamreinhistorie tilbake til midten av 1800-talet.
Dagens avgrensing av Reinheimen-Breheimen. Klikk for større versjon. Figur: Norsk villreinsenter
Det var fjelloppsynsmann Olaf Heitkøtter frå Lesja som fyrst lanserte namnet Reinheimen i 1974. Og då det blei oppretta nasjonalpark i området i 2006, fekk denne namnet Reinheimen nasjonalpark. Tre år etter, i 2009, blei Breheimen nasjonalpark oppretta. Om ein inkluderer landskapsvernområda, fell grensene i store trekk saman med grensene for villreinområdet.
Tilbake til 1840-åra
Som i mange andre fjellområde i sør har òg dette villreinområdet ei historie som omfattar tamreindrift, der både samar og bygdefolk har vore involvert. Forfattar Øystein Mølmen frå Lesja er den som fyrst og fremst har fortalt denne historia i fleire bøker.
Det eldste ein kjenner til er frå 1840-åra, då skal det ha vore både samisk og lokal tamreindrift i grenseområda mellom Valldalen, Tafjord og Skjåk. I 1848 var det eit privat selskap som kjøpte 70 dyr frå Finnmark (dvs. Rørosområdet), men desse måtte gje opp etter sju år på grunn av ulveplaga, også ein parallell til andre område i sør. Det blir fortalt at ein gjetar gjette bort reinen, ein flokk som seinare blei jaktobjekt for jostedøler i grensetraktene mot Jostedalen. I det heile ber denne historia preg av ein langvarig konflikt og dragkamp mellom tamrein- og villreininteresser.
I Valldalen fortsette drifta og uti 1850-åra selde initiativtakarane reinen til Ole Johan Uri frå Norddal. Truleg er dette selskapet identisk med Valldalens Rensdyrselskap som brukte grensefjella mellom Tafjord og Skjåk. Selskapet avvikla i 1890-åra. Det heitest at gjetaren Ole Johan Uri blei velstandsmann på tamrein. Ole Johan Uri blei gift til Grytten, til garden Remmem, og son hans Petter O. Remmem, opplyste til Høgfjellskommisjonen at faren hadde drive reindrift til og med i Lomsfjella. For å drive såpass stort med reindrift må Uri ha hatt dugande gjetarar.
Rein i snøvær i Reinheimen-Breheimen, 2012. Foto: Anders Mossing
Peder Rødal frå Norddal var gjetar for og partshavar i eit selskap som blei starta i 1893, Øvre Rendalens renkompani, med mange partshavarar, dei fleste bønder frå Norddal. Då selskapet blei oppløyst ca. 1900, blei Peder Rødal og faren ein periode eineeigarar av flokken. Dei brukte dette området: Skoggrenddalen, Øvre Rendalen, Djupedalen og Tafjordfjella, vidare på austsida av Valldalen til Slettvikane. Reinen dette selskapet starta opp med, kjøpte dei inn frå ein sørsame som i ettertid ofte blir omtalt som Torkel Finn, men som eigentleg heitte Torkel Jonassen og kom frå Børgefjellområdet.
Torkel Jonassen
Historia om Torkel Jonassen og familien er dramatisk og svært godt dokumentert, ikkje minst av Sverre Fjellheim i sørsamisk årbok, Åarjel-saemieh nr. 4, 1991. Den samiske versjonen skil seg litt frå den ”norske” versjonen av denne historia. Dei historiske fakta er at familien i 1881 kryssa Trondheimsfjorden med ein reinsflokk på ca. 100 dyr, men om lag halvparten av dyra omkom. Herifrå drog dei vidare til Hemnes der dei blei verande i seks år. Torkel og familien var sterkt religiøse og det er vel kjent at Torkel hadde med seg eit berbart orgel som han brukte i ulike religiøse samanhengar. Han var ein aktiv kristen forkynnar. Men fleire og fleire bønder forlanga at dei måtte flyta or bygda på grunn av at tamreinen gjorde skade på slåttar og hamnegangar. Ferda vidare gjekk til Sunndal og Nesset. Historiene er mange, Torkel Jonassen kom fleire stadar godt til med bygdefolk, og mangel på beite var grunnen til at dei reiste vidare til Romsdal og Tafjordfjella i 1893. Dette skjedde samtidig med at ein annan sørsame, Lars Nordfjell, kom til området med sin reinsflokk. Han skal blant anna ha halde til i Lorfjellet på Lesja.
Kart som viser Torkel Jonassens vandringar frå han tok ut frå ”Vesterfjellet” – ”Njaarke” – i 1869, til han flytta frå Sunndal til Snåsa i 1898. Klikk for større versjon. Teikning: Sverre Fjellheim frå boka ”Åarjel-saemieh” nr. 4, 1991
I ein periode dreiv Torkel Jonassen i lag med Øvre Rendalens Rensdyrkompani. Men i fleire og fleire delar av området blei Torkel Jonsson uønskt. Det kom ikkje minst til konflikt med villreininteressene, og i rettssaker mot han tapte han og måtte betale erstatning for bl.a. ulovleg beiting. Mølmen skriv at om ikkje Jonsson direkte blei jaga bort, så var ikkje det langt frå sanninga. Jonassen la i veg nordover att til Sunndalsfjella på Nordmøre. Etter mange dødsfall i familien under til dels dramatiske omstende, finn me Torkel Jonsson på veg mot Snåsafjella sommaren 1898, då hadde han vore på vandring i 17 år.
Sverre Fjellheim fortel i detalj denne dramatiske historia, der Torkel Jonsson og familien opplevde trakkasering og blei nærast lyst fredlause, noko som fekk sitt mest dramatiske utslag då to små born fraus i hel i ein heller dei budde i ved Vermetind (1105 m.o.h.) i Romsdal, mot slutten av 1895. Då hadde dei blitt nekta å hogge bjørkestengar til teltet sitt.
Fjellheim set saka inn i ein større perspektiv der den sørsamiske reindrifta hadde blitt sterkt utsett for press frå bøndene og jordbruket i lang tid, spesielt i 1870-, 1880- og 1890-åra. Han nemner blant anna Yngvar Nilsens berømte foredrag frå 1889, der han hevdar at samane fyrst i seinare tid kom til Rørosområdet og fjelltraktene i Sør-Noreg, noko som Lappekommisjonen av 1889 ukritisk aksepterte. Fjellheim er òg innom sosialdarwinismen som handla om at samar blei stempla som meir primitive enn nordmenn. Eit anna moment er at den såkalla ”Felleslappeloven” frå 1883 skulle gjera det lettare for jordbruket å krevje erstatning for å få kontroll med samanes reindrift. Og at reinbeitedistriktsgrensene frå 1899 førte til at beiteområde som samane hadde nytta seg av tidlegare ikkje lenger fekk status som reinbeitedistrikt.
I seinare tid, i 2013, skriv Eystein Hjelme frå Norddal ein artikkel der han langt på veg støttar opp om Fjellheims versjon, han brukar omgrep som mobbing og trakkasering, på grensa til mordforsøk. Også han nemner at samane blei godt mottekne i einskilde bygder, men at det ofte kom til konflikt med setereigarane.
I neste del blir vi blant anna meir kjent med ein annan mykje omtalt gjetar og reineigar, Johannes Partapuoli. Vi får også høyre meir om strid og konflikt på 1920-talet og historia frem mot det siste tamreinlaget, A/S Trio.
Ønska oppstart for begge stillingene er 20. juni. Den ene stillinga varer fram til 15. august, og den andre fram til 13.oktober. Presiser om du søker på den korte, den lange eller begge stillingene. Mer informasjon finner du på nettsida vår. Her følger link til info om Norsk villreinsenter Nord, Besøkssenter villrein og viewpoint SNØHETTA.
