Noen av Norsk villreinsenters (NVS) viktigste arbeidsoppgaver er knyttet til dokumentasjon og rådgivning. NVS skal gjennom dette bidra til å dokumentere status og utviklingstrender i villreinområdene og -bestandene, og kunnskapen som genereres skal gjøres allmennt tilgjengelig. I tillegg skal skal drive aktiv rådgivning.
Endel av dette arbeidet er av såpass stort omfang av det utarbeides egne publikasjoner. NVS har en egen publikasjonsserie, bestående av rapporter, notater og fagfaktaark. NVS Rapport omfatter større, selvstendige og helhetlige arbeid. NVS Notat omfatter mindre arbeider, tematiske delarbeid og underveis dokumentasjon. NVS FagFakta er enkle sammenstillinger over 1-3 sider.
Leveområdekart for Forollhogna villreinområde. Figur: NVS/NINA
NVS har drevet kartlegging av villreinens arealbruk i mange villreinområder. Resultatene fra disse prosjektene har i all hovedsak blitt utgitt som NVS Rapporter. I tillegg har man gjennom disse prosjektene utarbeidet egne leveområdekart.
En av flokkene i Brattefjell-Vindeggen som fikk påmontert GPS-halsbånd i går. Vindeggen i bakgrunnen. Foto: Anders Mossing
I disse dager pågår det GPS-merking av villrein i en rekke norske villreinområder. GPS-posisjoner fra merkede dyr gir ny og oppdatert kunnskap bl.a. om reinens områdebruk. I går fikk fire simler i Brattefjell-Vindeggen GPS-halsbånd.
Det var tilbake i 2001 at GPS-merking av villrein så dagens lys. De første dyrene ble da merket på Hardangervidda, med bakgrunn i konflikter og usikkerheter knyttet til Rv 7. I årene etter og frem til i dag er det merket godt over 400 dyr i en rekke villreinområder.
I tillegg til mannskap i helikopter, var det også bakkemannskap ute, både for rekognosering og feltmessig bistand. Foto: Anders Mossing
Foto: Anders Mossing
Den siste måneden har det blitt merket nye dyr på Hardangervidda, i Nordfjella, i Setesdal Austhei og i Rondane. Det har også blitt merket fire dyr i Brattefjell-Vindeggen. I sistnevnte område har det aldri vært merket dyr med GPS-halsbånd tidligere. Brattefjell-Vindeggen inngår som delprosjekt i et større prosjekt som også omfatter Setesdal Austhei og Rondane. Et av fokusene i dette overbyggende prosjektet retter seg mot reinens bruk av barmarksbeiter i skogsområder. Reinen i alle disse tre nevnte områdene bruker skogsarealer deler av året, men det er “kunnskapshull” som man gjennom dette prosjektet ønsker å tette.
Norsk institutt for naturforskning (NINA) har det faglige ansvaret for prosjektet, mens Norsk villreinsenter Sør er sekretariat. Prosjektet er forøvrig bredt sammensatt og finansiert, og med god lokal forankring.
Per Adde har hele sitt lange kunstnerliv vært opptatt av natur og vår urbefolkning, og dette preger hans kunst. Dette har han til felles med kona og kunstner Kajsa Zetterquist.
Begge kunstnerne har drevet et utrettelig arbeid for bevaring av kultur, natur og nasjonalparker. De er fremragende kolorister og Per har i stor grad anvendt avbildninger av rein i sin malerkunst.
Når han nå har rundet 90 år er engasjementet og produksjonen stadig like levende, og det framgår av utstillingen som åpner 30. mars i år i Adde Zetterquist kunstgalleri. For de som har anledning bys her en unik og anbefalt mulighet til å bli kjent med en av våre virkelige levende og engasjerte samtidskunstnere!
Jørn Thomassen har besøkt Per og Kajsa og skrevet en interessant artikkel som kommer i Villreinen 2019.
Dette er del tre av ein omsett og tilrettelagt artikkel om klimaendringar henta frå ei ny og omfattande bok: ”Reindeer and Caribou – Health and Disease” med Morten Tryland og Susan J. Kutz som redaktørar. Denne delen av artikkelen som kjem her, er forfatta av Morten Tryland, veterinær og professor ved Institutt for arktisk og marin biologi ved Universitetet i Tromsø.
Insekt er spesielt sensitive for vêr- og klimatilhøve, difor kan klimaendringane påverke insekt og med det smittestoff som insekt ber med seg.
Klimaendring og insektvektorar
Mange insekt er viktige for pollinering av planter, men er òg viktige som næring for både pattedyr og fuglar. Insekt lever òg på dyr som meir eller mindre permanente parasittar. Dette kan vera lus eller blodsugande parasittar som flått, mygg og knott. “Blodsugarane” injiserer spytt inn i den nye verten, spytt som inneheld stoff som hindrar blodet i å koagulere i det vesle tronge røret dei syg blod med. Slik kan dei med spyttet òg overføre parasittar, bakteriar og virus frå éin vert til ein annan, og dei er slik viktige faktorar når ein skal finne årsakene til mange smittsame sjukdomar.
I tillegg til generelt høgare temperaturar i dei nordlege regionane, kan klimaendringar påverke vind, nedbørsmønster og luftfuktigheit og føre til større variasjon i vêret. Ettersom utvikling og aktivitet til insekt er spesielt sensitiv for vêr- og klimatilhøve, kan infeksjonssjukdomane som dei ber med seg, bli dei som er mest påverka av klimaendringar.
I motsetning til fuglar og pattedyr er insekt vekselvarme og får den same kroppstemperatur som omgjevnadane. Faktisk er dei generelt låge temperaturane i arktiske strøk svært nær minimumskravet for at insekt kan røre på seg, og dette avgjer i stor grad aktivitetsmønsteret deira. Men det er ikkje berre temperaturen det kjem an på. Forholdet mellom klima og periodiske biologiske fenomen, slik som fugletrekk og blomstring, er relatert til temperatur, særleg ved breiddegrader langt mot nord. I miljø dominert av snø ser det ut som om snødekke er eit endå viktigare parameter, noko som i stor grad påverkar utviklinga av insekta i høve til sesongvise skiftingar.
Me har få studiar av klimaendringar og effektar på insektpopulasjonar i arktiske strøk. Men i éin slik studie blei det vist til at lufttemperatur, tidleg snøsmelting/tidleg vår og eksponering for solstrålar, var dei faktorane som betydde mest i høve til den økologiske prosessen hjå insekt.
Blodsugande insekt har kort generasjonstid. Difor kan dei respondere og tilpasse seg klimaendringar i løpet av korte tidsperiodar, noko som òg verkar inn på rolla deira som smitteberarar for smittsame sjukdommar hjå rein.
Insekt er mangfaldige skapningar, og til og med dei som er temporære parasittar på rein, slike som flått, mygg og knott, har grunnleggjande variasjon i livssyklus, livshistorie og oppførsel. Dei kan difor respondere på svært forskjellige måtar i høve til endra vêr- og klimaforhold.
Hjortelusfluge
Hjortelusflue i sitt rette element. Foto: Bjørnar Ytrehus/Veterinærinstituttet
Hjortelusfluga flyg om hausten når dei fleste andre insekt har forsvunne. Sidan hjortelusfluga inniblant òg kan slå seg ned på menneske, har mange jegerar, bærplukkarar og andre opplevd å bli invadert av hjortelusfluge om hausten. Når hjortelusfluga har funne ein vert, droppar ho vengene og fester seg til pelsen på dyret. Hoene legg egg i hårlaget til verten. Egga blir så kapsla inn og dett på bakken seinhaustes eller om vinteren. Dei vaksne flugene kjem ut av hårlaget etter mange månader, i løpet av neste sommar og neste haust. Både hannar og hoer lever av blodet til verten.
Sjølv om hjortelusfluga har vore til stades i dei sørlege delane av Fennoskandia (dvs. Noreg, Sverige, Finland, Kolahalvøya og russisk Karelen) i mange tiår, har bestanden av hjortelusfluge auka på i dei nordlegare strøk. Hjortelusfluge på reinsdyr blei rapportert i Finland for fyrste gong i 2004, då på vill skogsrein. Parasitten blei forbunde med endringar i pels og skinn og store område med håravfall. Når hjortelusfluga dukkar opp i økosystemet til reinsdyra, kan det føre til energitap og bli ei utfordring under harde vinterforhold. I 2008 fekk 20 % av tamreinen i Finland påvist endringar på grunn av hjortelusfluge, dette fordi dei ikkje hadde blitt behandla med medikamentet ivermectin, ein mykje brukt førebyggjande medisin mot hudbrems og andre parasittar. Angrep frå hjortelusfluge kan føre til endra åtferd hjå reinen. Framleis er denne parasitten mest vanleg sør for leveområda til reinen, men med klimaendringar og mildare vintrar, er det sannsynleg at hjortelusfluga vil fortsetje utbreiinga nordover og også nå dei økosystema som blir brukt av reinsdyra.
Flått
Flåttens livssyklus. Illustrasjon: Hallvard Elven og Preben Ottesen, Folkehelseinstituttet
Flått, som høyrer til edderkoppdyra, kan overleve i forskjellige miljømessige forhold, men den er sensitiv for klimaendringar og treng luftfuktigheit på 80 % eller meir. Han trivst best i område med moderat til mykje regn og vegetasjon, spesielt i lauvskog og blandingsskog. Det finst mange artar av flått, men i Fennoskandia er skogflåtten, Ixodes ricinus, den mest vanlege arten og ein potensiell smitteberar for parasittar, bakteriar og virus blant tamrein i Eurasia. Ettersom flått har blitt meir vanleg å finne i områda der reinsdyrflokkane ferdast, kan òg flåttrelaterte infeksjonar bli viktigare å fylgje med på framover med omsyn til helsetilstand og sjukdom hjå dyra.
Skogflåtten syg blod frå pattedyr, slike som smågnagarar, hare, rådyr og andre hjortedyr. Flåtten oppheld seg ei relativt kort tid på verten der han syg blod, men treng tre forskjellige vertar for å utvikle seg frå larve til nymfe og vidare til vaksen, ei utvikling som tek normalt to år. I Europa kan flått vera vektor for ei rad potensielle smittestoff, slike som Borrelia burgdorferi s.l. (borreliose), Anaplasma phaocytophilum (flåttboren feber), Francisella tularensis (tularemi eller harepest), og andre (Rickettsia spp., Babesia spp., Luoping ill virus, flåttboren hjernebetennelse virus/TBE-virus). Av desse kan fleire òg overførast til menneske.
Skogflåtten syg blod frå pattedyr, slike som smågnagarar, hare, rådyr og andre hjortedyr. Foto: Anders Mossing
I Noreg er det førebels liten geografisk overlapping mellom tamreinflokkar og utbreiing av flått. Den nordlegaste kjente etablerte populasjonen med flått finn me på kysten ved Brønnøysund i Nordland fylke, sør for polarsirkelen. Men desse nordlege populasjonane som kan påverke lokale reinflokkar, kan vera berre sporadiske tilfelle. Ei fersk undersøking av øyrer på elg, rådyr og hjort i Noreg konkluderer med at flått var vanleg berre opp til Hitra. Lenger nord blei flått påvist berre meir sporadisk. Dette er i tråd med ein tidligare studie frå 1940-åra. Med andre ord er det ingen stor ekspansjon nordover for flåtten i Noreg i denne 60-årsperioden.
Likevel er utbreiinga av flått i endring i Europa. Viktige faktorar for den geografiske ekspansjonen til område høgare over havet og til område lenger nord er desse:
høgare vintertemperaturar (betre overvintring)
høgare temperaturar gjennom heile året (utviding av utviklingstid)
snødekke (snø som forhindrar tele, høgare vinteroverleving)
ekspansjon av lauvskog (høgare overleving og utvikling)
Det same gjeld gunstig forvaltningspraksis av skog og dyreliv. Når ein fokuserte på endringar i høgde over havet og breiddegrader i utbreiinga av flått frå 1978 til 2008 i dei ulike distrikta på Vestlandet, som alle hadde forskjellig økologi, var dette relevante faktorar:
overflatetemperatur
vårregn
kor lenge bakken er snødekt
attgroing
Store mengder hjort og husdyr spela òg ei viss rolle.
Foto: Heidi Lindstedt, Folkehelseinstituttet
I Sverige blei det gjort to forskjellige undersøkingar, i 1994 og i 2009, der målgruppa var hundeeigarar samt huseigarar og jegerar. Resultata viste at i løpet av denne perioden blei flått meir talrik i dei sørlege og sentrale deler av Sverige, men ekspanderte òg i Nord-Sverige. Flått har tidlegare blitt funne sporadisk på reinsdyr i dei sørlige reinsdyrområda i Jämtland og Västerbotten. Men i det siste har ein òg funne flått på rein i nordlege delar av Norrbotten. Hovudgrunnen til denne ekspansjonen trur ein også her kan vera auka geografisk utbreiing og aukande populasjonar av rådyr og hjort. Eit varmare klima er gunstig både for hjortedyra og overlevingsevna til flåtten. Det er òg sett i gang undersøkingar på flått i Finland.
«Taigaflått», Ixodes persulcatus, er ein nær slektning av skogflåtten. Denne arten er ein annen viktig berar av smitte for mange sjukdomar på menneske og dyr. Taigaflåtten er i det siste oppdaga i Sverige, og i Finland har arten spreidd og sporadisk utbreiing. I dei blanda lauv- og barskogane i Latvia og Estland og austover i Russland er taigaflåtten meir vanleg. Dersom taigaflåtten ekspanderer ytterlegare, tilsvarande skogflått, kan arten òg bli ein viktig smitteberar i økosystema som huser reinsdyr i denne regionen.
Mygg og knott
Mygg og knott er viktige berarar av mange sjukdomar og parasittar som rammar menneske, husdyr og vilt. Som me har sett med flått, er også knott og mygg sensitive for klimaforhold, og klimaendringar kan påverke utbreiing og rekkjevidde til disse insekta.
I motsetning til utbreiinga av flått, er mygg og knott oftast talrike i økosystema der reinen finst. Og med lengre somrar og snøfrie periodar i Arktis og i subarktiske økosystem kan klimaendringane bidra til auka insektplager for reinen. I ein studie om korleis mygg, svartfluge og hudbrems påverka beiting hjå caribou, viste det seg at tida dyra brukte på å ete gjekk mest ned når alle tre insekttypane var der på éin gong. Insektplagene i sirkumpolare strøk er ein av fleire potensielle grunnar til at reinsdyr og caribou-populasjonane er redusert i løpet av dei siste 20 åra.
Utbreiinga av ulike artar av mygg og knott er lite kjent, og det finst endå mindre kunnskap om kva slags parasittar, bakteriar og virus dei kan være berar av, og om desse òg går på reinsdyr og caribou. I takt med at smitteberarane endrar geografisk utbreiing, vil òg sjukdomsbiletet endre seg. Om til dømes ein myggart aukar utbreiinga, kan denne overlappe med ein annan myggart som arten ikkje har hatt kontakt med tidlegare. Om den ekspanderande arten ber med seg ein sjukdom som potensielt kan smitte over på reinsdyr, kan infisert fauna introdusere sjukdomen til ein ny smitteberar med eit anna geografisk utbreiingsområde. Dette kan føre til ei brå og radikal endring av spreiinga til den potensielle sjukdomen.
Nokre få sjukdomar som blir overført via knott og/eller mygg, blir omtalt i neste avsnitt. Desse kan på grunn av forskjellige klimatiske scenario bli meir dominerande, eller dei kan potensielt bli introdusert til reinsdyrpopulasjonar i framtida.
Nokre døme på insektsoverførte infeksjonar på reinsdyr
Rundormen Setaria tundra
Det vaksne stadiet til rundormen Setaria tundra viser seg som ein ca. 10 cm lang kvit, livleg mark i magen til reinen, men han kan òg vera å finne i brysthinna og i hjarteposen. Dersom han finst, er han synleg ved undersøking etter at dyret er daudt, assosiert med utskiljing av fibrin, bukhinnebetennelse eller brysthinnebetennelse, med opphoping av væske i holromma i kroppen. I slike tilfelle blir slaktet kassert. Meir vanleg er øydelagd lever hjå dyr som har mykje mark. Larvestadiet, kalla microfilarier, blir spreidd av mygg, og eit infisert reinsdyr kan ha så mange som 4000 mikrofilarier per ml blod. Ein gjennomsnittleg sommarvarme på 14 °C ser ut til å vera drivande for framveksten av sjukdomen på grunn av gunstige forhold for rundormen. Slik kan denne rundormen føre til økonomisk tap og negativ påverknad på tamrein og deira naturlege leveområde.
Anaplasma phagocytophilum og flåttboren feber
Flåttboren feber, som kjem frå bakterien Anaplasma phagocytophilum, er ein verdsomspennande sjukdom som angrip husdyr, eit stort spekter av ville pattedyr og menneske. Bakterien blir overført av flått, og studiar av flåttboren feber knyter bakterien til habitatet og livsvilkåra til smitteberaren, flåtten. Klimaendringar fører til endra vegetasjon og bidrar til auka utbreiing av flått, noko som påverkar økosystema reinen nyttar. Difor kan flåtten bli ein meir vanleg smitteberar.
Europeisk og asiatisk tundrarein blir utsett for infeksjonar med A. phagocytophilum. Antistoff mot A. phagocytophilum blei nyleg oppdaga i to reinsdyrflokkar i Nordland, men dette kan ha svært lita utbreiing.
Reinsdyra kan reint teoretisk òg bli utsette for bakterien Borrelia burgdorferi og moglegvis òg andre flåttborne smitteberarar, men eksponering av rein for slike infeksjonar er praktisk talt ikkje undersøkt. Blant stadar mot nord som har påvist flått her i landet, finn me ein lokalitet i Brønnøysund. Dette er ein av verdas nordlegaste stadar med en stabil flåttpopulasjon. Her blei utbreiinga av Borrelioa burgdorferi rapportert til å vera 21 % i nymfer og 46 % hjå vaksne dyr.
Blåtungevirus (BTV)
Blåtungevirus (BTV) er eit virus som blir overført av knott, men det kan òg bli overført mellom dyr ved direkte kontakt. Viruset kan òg bli overført til fosteret. BTV kan gje akutt sjukdom hjå sau, med feber, auka spyttsekresjon, væskemengde i hovudet og blå misfarging av hud og slimhinner på tunge og lepper. Derifrå kjem namnet blåtunge. Det er moderat til høg sjanse for at viruset fører til sjukdom eller død. Storfe, som til vanleg viser mindre tydelege teikn ved infeksjon enn sau, er ein viktig art for at viruset skal kunna opptre hyppig innafor eit avgrensa geografisk område. BTV infiserer også ei rad andre husdyr, men også ville drøvtyggjarar er mottakelege.
Hos sau kan blåtungevirus gje akutt sjukdom. Ville drøvtyggjarar er også mottakelege. I Noreg blei viruset påvist på Sørlandet i 2009, men ikkje i kjerneområda til reinsdyrflokkane i sør. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing
BTV spreier seg med infiserte dyr eller ved transport av dyreprodukt, men òg ved spreiing av infiserte knott via luftstraumane. Utbreiing og spreiing av BTV blir assosiert til klima og klimaendringar på fleire måtar. Levetida for smitteberarane heng saman med både temperatur og luftfuktigheit, og det er bevist at overføringspotensialet kan auke ved høgare temperaturar. Smitteberarar kan overleve i månader ved temperatur ned til +10 °C, men ved så låge temperaturar kan replikering av viruset opphøyre.
BTV har ekspandert nordover i Europa etter 2006, truleg på grunn av klimaendringar. Kvithalehjort ser ut til å vera eitt av hjortedyra som ofte viser teikn til BTV-infeksjon, dyret sturer og mistar matlysta, får feber, det oppstår sår i slimhinna i munnen, det kjem slim frå nasen, dyret får pustevanskar, opphovning rundt augo, blå tunge m. m. På grunn av at hjorten er ein talrik art som finst i store område, blir arten sett på som sentral i studiane av BTV i Europa.
Blåtunge dukka opp i Danmark i 2007, i Sverige 2008 og i Noreg i 2009, men har til dags dato ikkje blitt funne i Finland, trass i intensiv overvaking. I Noreg er BTV funne på Sørlandet, men sjukdomen nådde ikkje kjerneområda til reinsdyrflokkane i sør. Takka vere effektive kontrollregime i dyrebuskapane, som restriksjonar på flytting av dyr, og i nokon land vaksinasjon, er sjukdomen blant husdyr no for det meste avgrensa til Middelhavsområdet. Kanskje indikerer dette at lokale dyrestammer ikkje er mottakelege for BTV. Det er ingen teikn på at villrein eller tamrein blei eksponert for BTV i denne farsotta. Det finst heller ikkje rapportar om overføring av virus eller sjukdom hjå reinsdyr under naturlige tilhøve. Ei fersk undersøking for antistoff av 450 tamrein i Noreg og 635 tamrein i Finland, fann ingen teikn på at desse var eksponerte for BTV.
Schmallenberg virus
Seint på sommaren i 2011 blei ein sjukdom med lite spesifikke symptom, slik som feber, diaré og redusert mjølkeproduksjon, rapportert hjå mjølkekyr i Tyskland og Nederland. Det blei isolert eit virus frå ei ku i byen Schmallenberg, difor namnet Schmallenberg virus (SBV). Viruset spreidde seg raskt i Europa, og i september 2013 var SBV funne i 27 europeiske land. Viruset blir overført gjennom bitande knott eller mygg og fører til sjukdom fyrst og fremst på ville og tamme drøvtyggjarar, men er ikkje smittsamt for menneske.
Schmallenberg virus er tidlegare påvist hjå mjølkekyr i 27 europeiske land og blir overført gjennom bitande knott eller mygg. Dette dyret var friskt. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing
Vaksne drøvtyggjarar kan få infeksjonar som er vanskelege å oppdage eller som berre viser svake symptom. Meir alvorlege symptom er medfødde misdanningar på nyfødde lam, kje og kalvar. Likeins daudfødsel og fødsel av mumifiserte foster. Sidan 2011 har fleire undersøkingar av blod for antistoff vist at mange ville drøvtyggjarar i Europa er eksponert for viruset, slike som hjort, rådyr, dåhjort, sikahjort, europeisk bison, villsau og villsvin. I Noreg blei det funnet ei infisert ku som hadde fått ein misdanna kalv. Antistoff mot SBV blei funne i dyret, og viruset blei oppdaga i knott i dei sørlege deler av landet.
Ingen rapportar eksisterer om SBV på reinsdyr eller andre vertsartar i område som blir nytta av villrein og tamrein, men ettersom ein har funne det på andre artar, kan ein gå ut i frå at reinsdyr òg er mottakeleg for SBV dersom dei blir smitta. Ei antistoff-undersøking av blod frå 187 villrein (2010-2013) og 450 tamrein (2013-2015) i Noreg og 635 tamrein i Finland, avdekte ingen antistoff mot SBV.
Konklusjon
Klimaendringar vil utan tvil påverke reinsdyr overalt i leveområda deira. Reinens evne til å tilpasse seg skiftande leveforhold vil vera avgjerande i dei komande tiåra. Effekten av klimaendringar kan påverke økosystem i ein svært lokal målestokk og er derfor ikkje så lett å måle. Å vite om på førehand kvar effekten av klimaendringane slår sterkast ut, er vanskeleg. Mange reinsdyrstammer har allereie gått tilbake dei siste tiåra, og klimaendringa kjem i tillegg til dei utfordringar disse dyra alt har. Rangifer representerer nøkkelarten i habitata der dei lever, dette fordi dei er viktige planteetarar og byttedyr. Men dyra er viktige òg ved at reindrift er basisen for sosioøkonomisk verdiskaping for mange menneske og lokalsamfunn. Klimaendringar fører difor med seg utfordringar for både forvaltning av ville Rangifer-populasjonar og for reinsdyrnæringa.
Boka ”Reindeer and Caribou – Health and Disease” av Morten Tryland og Susan J. Kutz kan bestillast på amazon.com eller frå forlaget crcpress.com.
Den andre mykje omtalte samiske gjetaren og reineigaren som kom til dette området er Johannes Partapuoli. Han òg kom nordfrå med eigen rein, heilt frå Målselv til Tafjord med familie i 1895. Der dei budde nokre år, men søkte seg austover etter beite. Dei samarbeidde blant anna med nemnde Peder Rødal. Partapuolifamilien slo seg ned på Grotli ein periode. Etter at Skjåk kommune hadde lagt ned forbod mot tamreindrift ein periode frå 1901 og framover, gjorde Skjåk kommune i 1915 ein avtale med Partapuoli og Rødal om kjøp av tamrein. Johannes Partapuoli blei overgjetar for laget og reinbeitet skulle vera i Skjåkfjella. Partapuolifamilien begynte elles tidleg med å drive forretning – suvenirsal – med turistane, særleg skal det ha vore kona Marie som dreiv med dette, ho var språkmektig. Skjåk Tamreinlag A/S blei starta i 1918, men alt i 1919 hadde reinen blitt så vill at ein måtte handle inn ny og meir tam rein. Dyr blei kjøpt inn blant anna frå Martin Jonassen, Åmotsdalen. I 1920 overtok selskapet òg reinen til Partapuoli-familien.
Reinsflokk til Skjåk Tamreinlag i trøa på Vetleøygarden, Skjåk. Johannes Partapuoli t.h. Foto: Kristian Stakson, utlånt av Gudbrandsdalsmusea AS
Strid og konflikt i 1920-åra
Samtidig byrja vestlendingane å jakte på rein, og det oppstod konflikt omkring villrein og tamrein. 1920-åra var i det heile prega av samanblanding og strid om grenser mellom kommunane Skjåk, Stryn, Sykkylven og Norddal. Og i 1930 hevdar somme at det truleg ikkje var att meir villrein, andre kjelder fortel at berre var i nordaust i dagens villreinområde at det stadig var villrein tilbake. Konflikten toppa seg då det i 1922 frå tamreinhald blei skotne om lag 20 umerka rein, som det blei hevda var villrein. Ei hending som blei ”gjengjeldt” to år etterpå då ein tamreinflokk blei skotne av jegerar i grenseområda Tafjord, Skjåk og Geiranger. Overgrep frå båe partar er ord som blei brukt. Men i retten blei jegerane frå Stryn og Norddal dømt, og villreinen forsvann etter kvart.
Tamrein i Lom, Skjåk og Lesja
I 1923 starta selskapet Gjende rein og co opp med innkjøpt rein frå Hattfjelldal og seinare frå Røros i 1926. Då dette selskapet gjekk inn, overtok det nystarta Lom Tamreinlag flokken. Skjåk Tamreinlag fortsette og kjøpte blant anna nye dyr i 1929. Tamrein frå dette selskapet blei blant anna brukt som turistattraksjon ved Grotli, samtidig som køyrerein blei brukt til å frakte varer til dei mange kraftutbyggings-prosjekta i Tafjordfjella tidleg på 1940-talet.
På Lesja blei det oppretta eit tamreinselskap i 1947 med innkjøpt skogsrein frå Sverige, etter initiativ frå Guttorm Kornkveen frå Lesja. Men etter ein femårsperiode blei denne reinen seld vidare til Norefjell.
Utover i 1950-åra blei det vanskar med drifta i Skjåk Tamreinlag, samtidig blei det oppretta eit samarbeid mellom dei tre kommunane Skjåk, Lesja og Grytten. Dette resulterte i danninga av eit nytt tamreinlag som blei heitande A/L Trio Tamreinlag. Strørein frå Lesjalaget blanda seg inn med reinen frå dette selskapet. I byrjinga utvikla laget seg positivt, men fleire uheldige omstende førte til at laget fekk problem. Nokon meiner at hadde snøskuteren berre kome litt før, ville denne reindrifta halde fram. Men der var fleire grunnar til problema. Laget hadde beitet sitt i to område, sør og nord for Ottadalen. Dette kravde store ressursar. I tillegg var det stadige konfliktar med stølseigarane. Ei feilinvestering i taubane var òg negativt for økonomien til laget. Samtidig begynte folk i grenseområda å bli meir interessert i villrein. Og i Grytten blei det kjøpt inn tamrein som basis for ei framtidig villreinstamme. I Lesja var det òg aktive talsmenn for villrein. Det var med andre ord fleire som ynskte seg tilbake til villreintida.
Bukkeflokk, ein tåkete dag i jakta 2012. Foto: Anders Mossing
Dette førte til ein god del turbulens omkring villrein/tamrein. Frå Lom Tamreinlag kom det protestar, dei var engstelege med tanke på å få ei villreinstamme tett opp til grensa over Lomseggje. Dei merka seg òg at aktive friluftsorganisasjonar prøvde å påverke både lokale og sentrale styresmakter til å få inn att villrein i Nord-Gudbrandsdalen.
Slik opphøyrde tamreindrifta i dette fjellområdet. A/L Trio blei vedtatt lagt ned og siste nedslakting var i 1964. Siste rest av tamreinflokken blei seld til dei sørsamiske brørne John og Magnar Nordfjell frå Røros. Noko av reinen blei òg kjøpt av grunneigarinteresser for å byggje opp att ei villreinstamme. God organisering førte til at ein enda opp med eit samanhengande villreinområde, på tvers av kommunegrenser og fylkesgrenser.
Fleire rettssaker har i ettertid kome, der har villrein- og tamreininteresser i området stått mot kvarandre. Men i dag kan ein trygt slå fast at dette har roa seg veldig. Ottadalen sør og nord blei godt etablerte som villreinområde, no kjent som Reinheimen-Breheim villreinområde. Dette området blir av mange karakterisert som eitt av dei få attverande villreinområda med tilnærma intakt mangfald av naturtypar. Medan Lom Tamreinlag over tid har blitt ein av dei mest vellykka tamreinlaga, med dei største kalvevektene i landet, berre slått av Vågå Tamreinlag i periodar. Samisk kompetanse saman med lokalt eigarskap og stabil og god drift, har bidrege til at denne satsinga har blitt så vellykka.
Reinsjeger i Reinheimen-Breheimen anno 2012. Etter ei vellukka jakt startar jobben. Foto: Anders Mossing
Oppsummert kan ein nok sei at fleire av dei nyoppbygde villreinstammene er avkom etter tamreinflokkar som vart bygde opp i ei tid då jakt og rovdyr langt på veg utrydda villreinen i Sør-Noreg. Tamreinhaldet blei skipa i eit tomrom som oppstod då villreinen i desse områda blei borte.
Utsikt innover Lundadalen, frå Moldulhøi. Foto: Anders Mossing
Dette er del ein av to om Reinheimen-Breheimen villreinområde. Neste del kjem tysdag 12. mars.
Villreinområdet som ligg i ein trekant mellom Ottadalen i sør, Valldalen og Tafjord i vest/nordvest og Romsdalen og Gudbrandsdalen i nordaust, heiter i dag Reinheimen-Breheimen. Dette er ikkje noko gamalt namn, fram til 2014 gjekk villreinområdet under namnet Ottadalsområdet. Reinheimen-Breheimen villreinområde omfattar ti kommunar og er arealmessig det tredje største villreinområdet i landet. Området har ei lang og brokete tamreinhistorie tilbake til midten av 1800-talet.
Dagens avgrensing av Reinheimen-Breheimen. Klikk for større versjon. Figur: Norsk villreinsenter
Det var fjelloppsynsmann Olaf Heitkøtter frå Lesja som fyrst lanserte namnet Reinheimen i 1974. Og då det blei oppretta nasjonalpark i området i 2006, fekk denne namnet Reinheimen nasjonalpark. Tre år etter, i 2009, blei Breheimen nasjonalpark oppretta. Om ein inkluderer landskapsvernområda, fell grensene i store trekk saman med grensene for villreinområdet.
Tilbake til 1840-åra
Som i mange andre fjellområde i sør har òg dette villreinområdet ei historie som omfattar tamreindrift, der både samar og bygdefolk har vore involvert. Forfattar Øystein Mølmen frå Lesja er den som fyrst og fremst har fortalt denne historia i fleire bøker.
Det eldste ein kjenner til er frå 1840-åra, då skal det ha vore både samisk og lokal tamreindrift i grenseområda mellom Valldalen, Tafjord og Skjåk. I 1848 var det eit privat selskap som kjøpte 70 dyr frå Finnmark (dvs. Rørosområdet), men desse måtte gje opp etter sju år på grunn av ulveplaga, også ein parallell til andre område i sør. Det blir fortalt at ein gjetar gjette bort reinen, ein flokk som seinare blei jaktobjekt for jostedøler i grensetraktene mot Jostedalen. I det heile ber denne historia preg av ein langvarig konflikt og dragkamp mellom tamrein- og villreininteresser.
I Valldalen fortsette drifta og uti 1850-åra selde initiativtakarane reinen til Ole Johan Uri frå Norddal. Truleg er dette selskapet identisk med Valldalens Rensdyrselskap som brukte grensefjella mellom Tafjord og Skjåk. Selskapet avvikla i 1890-åra. Det heitest at gjetaren Ole Johan Uri blei velstandsmann på tamrein. Ole Johan Uri blei gift til Grytten, til garden Remmem, og son hans Petter O. Remmem, opplyste til Høgfjellskommisjonen at faren hadde drive reindrift til og med i Lomsfjella. For å drive såpass stort med reindrift må Uri ha hatt dugande gjetarar.
Rein i snøvær i Reinheimen-Breheimen, 2012. Foto: Anders Mossing
Peder Rødal frå Norddal var gjetar for og partshavar i eit selskap som blei starta i 1893, Øvre Rendalens renkompani, med mange partshavarar, dei fleste bønder frå Norddal. Då selskapet blei oppløyst ca. 1900, blei Peder Rødal og faren ein periode eineeigarar av flokken. Dei brukte dette området: Skoggrenddalen, Øvre Rendalen, Djupedalen og Tafjordfjella, vidare på austsida av Valldalen til Slettvikane. Reinen dette selskapet starta opp med, kjøpte dei inn frå ein sørsame som i ettertid ofte blir omtalt som Torkel Finn, men som eigentleg heitte Torkel Jonassen og kom frå Børgefjellområdet.
Torkel Jonassen
Historia om Torkel Jonassen og familien er dramatisk og svært godt dokumentert, ikkje minst av Sverre Fjellheim i sørsamisk årbok, Åarjel-saemieh nr. 4, 1991. Den samiske versjonen skil seg litt frå den ”norske” versjonen av denne historia. Dei historiske fakta er at familien i 1881 kryssa Trondheimsfjorden med ein reinsflokk på ca. 100 dyr, men om lag halvparten av dyra omkom. Herifrå drog dei vidare til Hemnes der dei blei verande i seks år. Torkel og familien var sterkt religiøse og det er vel kjent at Torkel hadde med seg eit berbart orgel som han brukte i ulike religiøse samanhengar. Han var ein aktiv kristen forkynnar. Men fleire og fleire bønder forlanga at dei måtte flyta or bygda på grunn av at tamreinen gjorde skade på slåttar og hamnegangar. Ferda vidare gjekk til Sunndal og Nesset. Historiene er mange, Torkel Jonassen kom fleire stadar godt til med bygdefolk, og mangel på beite var grunnen til at dei reiste vidare til Romsdal og Tafjordfjella i 1893. Dette skjedde samtidig med at ein annan sørsame, Lars Nordfjell, kom til området med sin reinsflokk. Han skal blant anna ha halde til i Lorfjellet på Lesja.
Kart som viser Torkel Jonassens vandringar frå han tok ut frå ”Vesterfjellet” – ”Njaarke” – i 1869, til han flytta frå Sunndal til Snåsa i 1898. Klikk for større versjon. Teikning: Sverre Fjellheim frå boka ”Åarjel-saemieh” nr. 4, 1991
I ein periode dreiv Torkel Jonassen i lag med Øvre Rendalens Rensdyrkompani. Men i fleire og fleire delar av området blei Torkel Jonsson uønskt. Det kom ikkje minst til konflikt med villreininteressene, og i rettssaker mot han tapte han og måtte betale erstatning for bl.a. ulovleg beiting. Mølmen skriv at om ikkje Jonsson direkte blei jaga bort, så var ikkje det langt frå sanninga. Jonassen la i veg nordover att til Sunndalsfjella på Nordmøre. Etter mange dødsfall i familien under til dels dramatiske omstende, finn me Torkel Jonsson på veg mot Snåsafjella sommaren 1898, då hadde han vore på vandring i 17 år.
Sverre Fjellheim fortel i detalj denne dramatiske historia, der Torkel Jonsson og familien opplevde trakkasering og blei nærast lyst fredlause, noko som fekk sitt mest dramatiske utslag då to små born fraus i hel i ein heller dei budde i ved Vermetind (1105 m.o.h.) i Romsdal, mot slutten av 1895. Då hadde dei blitt nekta å hogge bjørkestengar til teltet sitt.
Fjellheim set saka inn i ein større perspektiv der den sørsamiske reindrifta hadde blitt sterkt utsett for press frå bøndene og jordbruket i lang tid, spesielt i 1870-, 1880- og 1890-åra. Han nemner blant anna Yngvar Nilsens berømte foredrag frå 1889, der han hevdar at samane fyrst i seinare tid kom til Rørosområdet og fjelltraktene i Sør-Noreg, noko som Lappekommisjonen av 1889 ukritisk aksepterte. Fjellheim er òg innom sosialdarwinismen som handla om at samar blei stempla som meir primitive enn nordmenn. Eit anna moment er at den såkalla ”Felleslappeloven” frå 1883 skulle gjera det lettare for jordbruket å krevje erstatning for å få kontroll med samanes reindrift. Og at reinbeitedistriktsgrensene frå 1899 førte til at beiteområde som samane hadde nytta seg av tidlegare ikkje lenger fekk status som reinbeitedistrikt.
I seinare tid, i 2013, skriv Eystein Hjelme frå Norddal ein artikkel der han langt på veg støttar opp om Fjellheims versjon, han brukar omgrep som mobbing og trakkasering, på grensa til mordforsøk. Også han nemner at samane blei godt mottekne i einskilde bygder, men at det ofte kom til konflikt med setereigarane.
I neste del blir vi blant anna meir kjent med ein annan mykje omtalt gjetar og reineigar, Johannes Partapuoli. Vi får også høyre meir om strid og konflikt på 1920-talet og historia frem mot det siste tamreinlaget, A/S Trio.
Ønska oppstart for begge stillingene er 20. juni. Den ene stillinga varer fram til 15. august, og den andre fram til 13.oktober. Presiser om du søker på den korte, den lange eller begge stillingene. Mer informasjon finner du på nettsida vår. Her følger link til info om Norsk villreinsenter Nord, Besøkssenter villrein og viewpoint SNØHETTA.
Blir det olje- og naturgassutvinning i et viktig kalvingsområde i Alaska, eller lykkes man i å stoppe initivativet? Illustrasjonsfoto: Anders Mossing
Det har vært en stor politisk kontrovers knyttet til mulig olje- og naturgassutvinning i “Arctic National Wildlife Refuge (ANWR) i Alaska siden 1970-tallet. Området har store deler av Porcupine-bestandens kalvingsområder og biologer og andre har uttrykt stor bekymring for konsekvensene av slik utvinning.
Verneområdet er det største av sitt slag i USA, og det er hit Porcupine-bestanden kommer for å kalve. Migrerende caribou-bestander i Nord-Amerika gis gjerne navn etter deres “fødested”, og denne bestanden har sitt navn etter Porcupine-elven i området. Porcupine-bestanden migrerer over 2400 km mellom vinterbeiter og kalvingsområder. Dette er verdens lengste migrasjonsrute for pattedyr på land.
Les mer om ANWR her (ikke oppdatert etter siste utvikling i saken).
Det har som nevnt være stor politisk uenighet om hvorvidt man skal åpne for olje- og naturgassutvinning i ANWR. I 2017 fikk republikanerne i utgangspunktet et gjennomslag for utvinning gjennom innføring av en ny lov knyttet til beskatning og økonomisk stimulans for etablering av nye arbeidsplasser. Den nyeste utviklingen i saken er imidlertid et steg i mer positiv retning for caribou-bestanden. En tverrpolitisk gruppe i Representantenes hus har nylig sendt inn forslag til et lovvedtak som vil hindre slik utvinning.
Porcupine-bestanden tilhører underarten Alaskacaribou/Grantcaribou (Rangifer tarandus granti). Den er en type tundrarein, akkurat som vår norske villrein. I Nord-Amerika har de fleste bestandene tilhørende denne underarten gått kraftig tilbake i seinere år, og mange bestander har blitt redusert med 90 %. Porcupine-bestanden har ikke opplevd denne nedgangen, men heller vært stabil, med unntak av naturlige fluktuasjoner. Biologer er meget bekymret for effektene av en eventuell utvinning av olje og naturgass.
Siste ord er helt sikkert ikke sagt i denne saken. En aktør som har engasjert seg kraftig på vegne av caribou-bestanden er Alt National Park Service, som er en ikke-statlig bevegelse med medlemmer fra ulike forsknings- og forvaltningsmiljøer. Les mer om Alt National Park Service her.
Vil du lære mer om Porcupine-bestanden? I denne dokumentaren fra 2004 følger biologen Karsten Heuer og miljøforkjemper Leanne Allison dyrene til fots med kamera langs store deler av migrasjonsruten. “Being Caribou” er et nært og dramatisk møte med bestanden i Alaska.
Alfred Rust var en tysk elektriker som på 1920-tallet oppdaget steinredskaper fra siste istid i en sump nær Hamburg. På denne tiden var det regnet som helt usannsynlig at mennesker kunne ha overlevd så langt mot nord, og ingen vitenskapsmenn tok denne amatørens arbeid seriøst. I dokumentaren “Secrets in the dust – Hunting for the Iceage” kan man lære mer om denne fascinerende historien.
I 1930 hadde Rust begynt å studere arkeologi ved Universitet i Hamburg, og bestemte seg etterhvert for å lære mer om de kjente sivilisasjonene og finne opphavet til de mellomeuropeiske steinredskapene. Han reiste på sykkel fra Hamburg, gjennom Balkan og Tyrkia til Midtøsten, en tur på 3000 km. Hans funn endret historien.
Frå fjorden mellom Utne og Kvanndal mot fjella mellom Hardanger og Voss. Foto: Kjell Bitustøyl
På linje med reinen i Rendalen og på Folgefonnhalvøya lever reinsdyra som held til i fjellområda mellom Voss og Hardanger langt på veg som villrein, men blir forvalta som tamrein. I dette området er forvaltninga organisert gjennom laget ”Hardanger og Voss Reinsdyrlag”.
No har denne reinsdyrstamma fått si bok, ”Reinsdyrhistorie” forfatta av Aslak J. Himle frå Voss som har vore sterkt involvert i dette laget over tid. I grove trekk handlar denne boka om to lag, Voss Rensdyrinteressendtselskab 1844-1927 og noverande lag Hardanger og Voss Reinsdyrlag som starta opp i 1926.
Mange beiterettshavarar
Laget omtalar seg sjølve på denne måten: ”Laget er eit privat tamreinlag i fjellområdet som er avgrensa av Hardangerfjorden i sør, Vossadalføret/Bergensbanen i nord, dalføret Voss/Granvin i aust og Kvamsskogen-Samnanger-Trengereid/Bergensbanen i vest. Det er 600 beiterettshavarar, der nær alle er parteigarar, og alle har høve til å vera parteigarar i laget. Styret og årsmøtet meiner at driftsforma ein har hatt er den beste for laget og dyra, då beitegrunnlaget ut frå erfaring ikkje gjev grunnlag for meir enn 350 dyr på vinterbeite. Det er med denne driftsforma enklast å ha kontroll og regulera avskyting i fellesskap, der tilliten og samarbeidet mellom grunneigarane er best mogleg. Men talet på dyr i høve til beiterettshavarane er lite, og det seier seg sjølv at utbytet av verksemda vert avgrensa, og at gevinsten er å finne i samarbeidet mellom parthavarane. Og hugnaden med å ha desse dyra i fjellområdet.”
Beiterettshavarane kjem både frå Voss og Hardanger. Samansetjinga av styret fordelar seg på dei fire kommunane Granvin, Voss, Kvam og Vaksdal. Og for tida heiter leiaren Magnar Lussand og kjem frå Granvin.
Villrein eller tamrein?
Laget lever på dispensasjon frå merkeplikta og spørsmålet om tamrein eller villrein har vore opp fleire gonger, seinast i 2009 då Fylkesmannen ville gje reinsflokken status som villrein. Dette var opp til drøfting over tid i etterkant, men laget landa ned på at ein ville forsetje å søkje om dispensasjon for å drive laget slik det har vore gjort i dei 82 åra laget har vore i drift. Ein har søkt Landbruks- og matdepartementet om kosesesjon for ei permanent drift, med fritak frå merkeplikta, men status pr. 2018 er at ein framleis ikkje er i mål med dette.
Lang historie
Før Voss Rensdyrinteressendtselskab starta opp i 1840-åra, skal det på slutten av 1700-talet ha vore drive flokkar med rein til Bordals-/Granvinsfjella fleire gonger. Men desse vart nedskotne etter stutt tid i fylgje det som er fortalt. Dette er ikkje usannsynleg då me veit at dei fyrste forsøka med tamrein i ”grannelaget” Ulvik og Eidfjord starta litt etter 1780.
Boka tek for seg kronologien frå oppstarten i 1844 til noverande drift i 2018. Noko av den eldste dokumentasjon ein har, er frå Ivar Åsen, Reiseminne, frå 1844. Han skriv at han under opphaldet sitt på Voss ”…fik see en drift af rener som man kom reisende med lige fra Finnmarken. Driften besto af 70 stykker; de var meget utmattede af den lange Vandring. Aligevel vilde nogle af dem løpe bort fra de andre, men bleve tilbakedrevne af et par Hunde, som man havde medbragt fra Finnmarken, og hvis beundringsverdige Troskap ved denne leilighed viste seg.”
Dette er truleg starten på Voss Rensdyrinteressendtselskab og 23 menn skal det ha vore som oppretta selskapet. Informasjon om laget i desse tidlege åra er elles òg å finne i rettsaker på grunn av ulovleg beiting. Laget vart starta som lutlag, men blei i 1847 gjort om slik at partseigarane fekk eigne dyr, desse blei merkte med eige merke for kvar eigar. Ein gjetar er kjent gjennom ei vitneforklaring, Størk Nilsen Gjerald frå Voss, han er gjetar mellom 1845 og 1850.
Det kjem elles fram at Fritjof Nansen var på reinsjakt i området rundt Torfinnsdalen i dette området i 1887. Fyrste kjende protokoll skriv seg frå 1882. Då blir dei slakta reinsdyra seld til høgstbydande. Men me veit lite om storleiken på stamma i desse åra. Og der kjem forslag på å leige bort flokken i 1883 utan at meir er kjent.
Problem blir det då nokre dyr vandrar over til andre område, Bergsdalsfjella og Samnangerfjella. Dette er eit stadig tilbakevendande problem opp gjennom åra, sjølv om laget har tilsett gjetarar. I 1884 melder ein at flokken er på 152 dyr. Ein periode er det utanbygds forpaktarar på kontrakt medan dei lokale er gjetarar og vegvisarar. Men for det meste er det partseigarane som driv sjølve og står for slakting og gjeting.
Innkjøp av nye dyr
Det gjekk nedover med dyretalet og i 1893 kjøper laget 200 dyr av reinsdriftssamen Lars O. Zarissen som då heldt til i Eidfjord. Som gjetar for eitt år blei tilsett sørsamen Johan Zarissen. Men han slutta etter eitt år, Nils Mølsterteig tok over. Han var òg med på slakting som blei sett ut på anbod. Så blir det òg meldt om at dyr frå den gamle flokken blei spreidd over eit stort område. Og stadig strevar ein med å få tak dyktige nok gjetarar, i 1895 prøvar ein på ny å få tak i ein gjetar frå ”Lapmarken”.
Som i mange andre tilsvarande reinsdyrområde, var tjuvslakting eit problem, og saker blei meldt, men i dette terrenget var det vanskeleg å halde oppsyn med talet på dyr. Det hende òg at dyr gjekk utfor stup og slo seg i hel. Merking var heller ikkje lett, i 1898 hadde gjetarane 132 dyr på hegna, 61 av desse var merkte. Samtidig blir det meldt at ein hadde to kvite ”bjellesimler”.
Nedslakting
I 1900 kom det til strid om reinsflokken, om beite, ulovleg jakting med meir. Laget vedtok difor å slakte ned alle dyra. To mann blei leigd inn for å skyte ned, men dette blei ikkje særleg vellykka, fleire hadde no felt dyr og erstatning blei betalt til laget. Rettsak blei det no òg.
I 1905 snakkar ein om at det er ein rest att av dyra i desse fjella, men ikkje meir enn at reinmannen Ola Garen frå Eidfjord i 1906 inngår ei 5-års kontrakt for leige av beite i området for 400 av sine dyr. Til å passe på desse dyra leigde Ola Garen to samefamiliar, Renander og Zarissen, som budde ein periode i Bordalen. Garen flytte derimot mesteparten av dyra tilbake før kontraktstida gjekk ut, medan restar av dyreflokken som gjekk att blei basisen for ny vekst i reinstamma i dette området.
Nytt lag i 1926
Det var inga reindrift i åra frå ca 1910 til 1922. Men i april 1923 er det blitt kjøpt inn seks reinsdyr, ”4 simler, derav 3 drektige og 2 rener” av ein flokk som kom frå Eidfjord og skulle til Valdres. Ein var heldig og fekk kjøpt desse dyra då dyreflokken passerte Haugastøl. Dyra blei så transporterte med tog til Ygre stasjon, litt aust for Vossevangen. Desse dyra, saman med dyra som gjekk att i fjellområdet, danna grunnlaget for eitt nytt lag, ”Hardanger og Voss Reinsdyrlag” som blei starta opp i 1926. Frå Landsutstillinga i Bergen i 1928 blei det kjøpt inn nye sju reinsdyr, som blei sleppte i Bergsdalsfjella og heldt seg i dette området ein periode. Framover handlar det mykje om utviding av talet på parthavarar, slakting og ”gjeting” og eitt og anna innkjøp av nye dyr. Gjetarane blei nok mindre og mindre reinsgjetarar i tradisjonell forstand, ettersom dette nye laget tidleg, fyrste gong i 1938, søkte om fritak frå merkeplikta. Positivt svar på dette kom i 1940 etter møte med styresmaktene.
Jaktlag ved hytta Grøno i 1959, forfattaren av boka Aslak Himle lengst til høgre, han var 18 år den gongen. Illustrasjon frå boka
Nytt blod trengs
Krigen har si eiga soge også i desse fjella, mot slutten var Heimefronten inne i området. I 1947 er det talt 242 dyr. Rundt 1960 blei det for mange dyr, slaktevektene hadde gått ned. Elles lever laget stadig på dispensasjon frå merkeplikta, og dei får ofte ikkje fritak frå anna enn ein stutt periode om gongen. Det blir slakta/skote rein kvart år og delt ut til partshavarane. Men nytt blod trengs, og i 1972 kjøper ein dyr av Fram Reinlag i Valdres, åtte simler og to bukkar frå. Dette skjer fleire gonger, i 1977, i 1988, 1998 og 2004. I 2004 var to av dyra bukkekalvar som var merkte. To nye bukkekalvar som òg var merkte, blei kjøpt i 2007, denne gong frå Filefjell Reinlag på Golsfjellet. Desse dyra var kjøpt inn for å brukast til avl.
I fylgje boka driv ikkje Hardanger og Voss Reinsdyrlag tamreindrift i tradisjonell forstand. Fram til no har dei levd på dispensasjon frå merkeplikta. Samtidig er ikkje området Voss-Hardanger heller blant dei etablerte villreinområda i Noreg. Men tek du deg ein tur i desse fjella og møter på rein, vil nok dei fleste tenkje at dette er villrein.
