Det ligg an til ei lang jakttid i Nordfjella til hausten. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing
Som ein del av strategien for å ta knekken på skrantesjuken på villrein i Nordfjella sone 1, har Miljødirektoratet gjeve Nordfjella og Fjellheimen villreinnemnd dispensasjon til å utvide jakttida i år til perioden 10. august til 31. oktober.
I svarbrevet frå Miljødirektoratet på søknaden frå Nordfjella og Fjellheimen villreinnemnd heiter det at Vitenskapskomiteen for mattrygghet har vurdert risikoen knytt til skrantesjuken slik at uttaket av ein heil bestand er eit av dei mest effektive tiltak mot sjukdommen, når bestanden kan avgrensast som i Nordfjella sone 1. Mattilsynet og Miljødirektoratet har difor fått i oppdrag å førebu uttak og reetablering av villrein i dette området.
Som bakgrunn for søknaden viser ein til villreinnemnda og villreinutvalet i Nordfjella som ynskte å utvide den ordinære jakttida for å få til ein bestandsreduksjon, dei ynskte å starta jakta 10 dager før vanleg jakttid, altså 10. august og 17 dagar i etterkant av forlenga jakttid, altså til 31. oktober.
Miljødirektoratet har altså innvilga søknaden med heimel i§ 7 Dispensasjon i jakttidsforskriften. Dei meiner at jakt er eit viktig ledd i dette uttaket i Nordfjella sone 1 og presiserer at jaktuttaket skal skje innafor aksepterte dyrevelferdsmessige rammer. Ein legg vekt på at villreinjakt har lange tradisjonar i dette området.
Som kjent skal all villrein takast ut i Nordfjella sone 1, for å hindre vidare smitte av skrantesjuke i Noreg, og Miljødirektoratet skriv at jakta hausten 2017 i så måte blir ein viktig del av dette arbeidet.
Johan Brun tok bilete og laga reportasjar til Dagbladet, også i samband med kalvinga på vidda. Foto: Kjell Bitustøyl
Det er kalvingstid og relativt lite aktivitet elles i fjellet. Men i periodar forskas det på reinen òg i kalvingstida. Ein pioner på dette område var i så måte villreinforskar Terje Skogland (1942-1994). Fotografen Johan Brun hadde det privilegium å få vera med mange turar til vestre delen av Hardangervidda saman med Skogland. I eit lydopptak som blei gjort for nokre år sidan, fortel han levande om dette, særleg hugsar han godt siste turen.
Forskingsarbeidet til Terje Skogland på reinkalvane starta opp på Hardangervidda på 1970-talet og varte fram til han døydde i 1994. Det vekte i si tid oppsikt og mange var skeptiske til å begynne med, men litt etter litt oppnådde han stor respekt også blant bygdefolket. Dette er noko uvdølen Johan Brun hugsar godt. Han var med Terje Skogland mange turar under kalvinga og ser tilbake på denne tida med stor glede. Dei kjente ikkje kvarandre så lenge, men utvikla i løpet av desse vårturane på vestvidda eit sterkt venskap med gjensidig respekt for den andre sin profesjon i fylgje Johan Brun; “du veit du kom nokså nær einannan når du låg i ei bu slik inni fjellet.”
Kalvingsområdet flytta seg “Me var som regel tre stykke”, seier Johan. Han minnest spesielt godt siste turen, då var oppsynsmann Magne Hallanger frå Hardanger òg med. Det var i mai 1994, utpå hausten same året døydde Terje Skogland av kreft. “Me blei frakta inn med helikopter, til Oposjå, med flott utsikt til Folgefonna, alt var kvitt.” Johan tenkjer tilbake og det er spesielt éin ting han har merka seg, som òg Terje Skogland var oppteken av; det verka som om kalvingsområdet flytte seg litt år for år, mot sola i ei slags dreiing. Det starta i Veigdalen, drog seg litt sørvestover mot Hårteigen og vidare utover mot Sørfjorden og altså Oposjå, ikkje langt frå Lofthus.
Terje Skogland fotograferer ein reinskalv under feltarbeid. Foto: Johan Brun
Med kalven i armane Johan Brun har teke ein masse bilete frå desse turane, han fekk faktisk “fri” frå det vanlege arbeidet som fotograf i Dagbladet for å vera med Terje Skogland til fjells i mai. Så laga han reportasjar til avisa frå desse turane. “Terje var ein omsorgsfull ven og ein mild mann, du skulle sett andletsuttrykket hans når han sto der med reinkalven i armane. Det var som han heldt i ein baby, heilt merkeleg og særleg på slutten. Då var det så vidt han greidde å lyfte kalven opp, du ser tydleg at han ikkje greidde å samle føtene til kalven, slik han vanlegvis gjorde og liksom forma ei krybbe. Men han heldt rundt kalven og så hekk føtene rett ned.” Johan meiner det var fint for Terje Skogland at han fekk denne siste turen. “Han var svært oppteken av Hardangervidda, og det var der han fekk utfalde seg mest med forskinga som ei heilårsgreie, trur eg”, seier han ettertenksamt.
Sylfestnuten Siste dagen står for Johan som eit heilt spesielt minne. Dette var siste dagen han var i lag med Terje Skogland, og dette var dagen han skulle koma til å ta sitt kanskje mest berømte reinsdyrbilete; reinsdyrkalven i Sylfestnuten. Berre namnet på nuten synest Johan i seg sjølv er vakkert. “Då var reinen rundt oss på alle kantar, og det var is på Oposjå, dyra trekte herifrå og opp, og så kom dei tilbake. Så sat eg oppå ein haug og flokken trekte retning fjorden. Men det var éi simle som blei att, ho blei åleine her fordi ho hadde ein nyfødt kalv, ho hadde sleikt han tørr. Og så hadde ho med seg fjorårskalven som for rundt og lurte på kvifor mor ikkje hadde var så hyggeleg som ho pla vera. Kalven låg så fint, så tenkte eg at no må eg prøve å koma innpå, fordi eg hadde aldri sett ein så nyfødt kalv som dette her slik, som låg heilt i ro. Eg gjekk heilt bort til han. Mora sirkla rundt og fjorårskalven hadde trekt seg unna. Eg fekk tatt bilete av han frå alle kantar, med Folgefonna på andre sida av Sørfjorden i bakgrunnen òg.”
Johan Bruns kanskje mest kjende reinsdyrbilete; “reinsdyrkalven i Sylfestnuten”. Foto: Johan Brun
Ville gå på ski Dei gjorde seg klare til avreise, helikopteret var bestilt, for Terje var ferdig med sitt han òg, fortel Johan. Han minnest kor spente dei hadde vore då dei drog til fjells og Terje insisterte på å gå på ski, han fekk på seg skiene, men då han datt måtte dei hjelpe han opp att. “Det var vondt å oppleva det, han blei i grunnen sinna på seg sjølv”, seier Johan og avsluttar med å fortelje om bilturen over Valdresflya tilbake til Trondheim. “Me stoppa oppe på Flya, eg skulle ta nokre fuglebilete. Då sette han seg ned i ein solbakke og sat roleg mens egprøvde å få ta nokre bilete. Sidan såg eg han ikkje, då me skildest var det slutt.”
Kalveprosjektet i Forollhogna pågår for andre året på rad. På denne tida av året holder bukkene seg på avstand fra fostringsflokkene, men er likevel nysgjerrige på hva som skjer. Foto: Kristin Lund Austvik, Kvikne Utmarksråd
Det er lite som minner om vår i høgfjellet i Sør-Norge. Men, kalvinga den pågår for fullt. For andre året på rad følger oppsynet med på det som skjer i Forollhogna. Ett av spørsmålene som rettighetshaverne – og forskerne – ønsker svar på, er om kalvinga skjer senere nå enn den gjorde for et par tiår siden.
Den andre feltperioden av i alt fem er nå gjennomført. Kristin Lund Austvik, fjelloppsyn og daglig leder i Kvikne Utmarksråd, returnerte til bygds i går. På minnebrikka hadde hun noen unike bilder av en bukkehop som var svært nysgjerrige på en av kalvene. Hva skjer her da?
I fjorårets utgave av bladet “Forollhogna” redegjøres det for dette prosjektet. Last ned artikkelen (pdf).
Villreinjakta er fortsatt ettertraktet. Fjellstyrene i Oppland og Sunndal mottok 3249 søknader. 209 ble trukket ut med jakt. Illustrasjonsfoto: Arne Nyaas
All “ståheien” om skrantesjuke og fotråte til tross; villreinjakta er fortsatt ettertraktet blant jegerne. Fjellstyrene i Oppland og Sunndal mottok i år 3249 søknader. Av disse ble 209 trukket ut med jakt. Les mer på nettsida til Norges Fjellstyresamband. Her ligger også trekningslista.
“Villreinen 2017” er på 108 sider – og kommer fra trykkeriet i slutten av mai. Faste abonnenter er de første som mottar bladet som da er plastpakket. Bildet over viser noe av innholdet i årets utgave. Illustrasjon: Arne Nyaas
«Villreinen 2017» er sendt til trykk og vil være klar for salg/distribusjon i månedsskiftet mai/juni. Den første årboka ble utgitt i 1986. Etter 32 år med det redaksjonelle ansvaret plassert i Dalsbygda i Hedmark, skjer det endringer fra neste års utgave. Fred Ivar Aasand (57), opprinnelig fra Eggedal i Buskerud, er tilsatt som ny redaktør.
Opplagsmessig har «Villreinen» slitt de siste årene. Årboka trykkes i 6000 eksemplarer, men har i perioden 2002-2016 i snitt ikke solgt mer enn cirka 4 300 blad per år. Det store spørsmålet er hvorfor? – Er aktuelle saker om villrein og villreinforvaltning av generelt liten interesse for jegere og grunneiere? spør undertegnede som om tre uker takker av etter 13 år som redaktør. Det gode med redaktørskifter er at «nye koster feier best». Villreinrådet i Norge har uansett ikke til hensikt å slutte med utgivelsene av «Villreinen». Den trykte utgaven kommer til å bestå, i alle fall i noen år framover.
Innholdsmessig har «Villreinen 2017» mye å by sine lesere på, eksempelvis villreinjakt i Snøhetta-området, reinsjakt til ulike tider over et langt tidsrom i Møre-fjella, et møte med en gammel venn, Tor med hammer´n som slo til på Hardangervidda, dødsårsaker og forstyrrelser av fjellrev i høgfjellet, konsesjonsvilkår under endring, skrantesjuka i Nordfjella og vegen videre, rovviltet og villreinen, Anne Eline som tar bilder du MÅ legge merke til, svalbardreinen som beiter blant stein og grus i et grønt Arktis – og Nasjonalbiblioteket som skattkammer for alle som søker informasjon.
Alle faste abonnenter mottar «Villreinen 2017» rett etter utgivelse, det samme gjør alle bidragsyterne.
Fred Ivar Aasand (57) er tilsatt som ny redaktør for årboka “Villreinen”. Foto: Privat
Fred Ivar Aasand (57) er tilsatt som ny redaktør for årboka “Villreinen”. Interessen for stillingen var meget stor. Villreinrådet i Norge mottok i alt 13 søknader fra vel kvalifiserte personer, mange med bred pressefaglig bakgrunn.
Reinen i Nordfjella skal bort, men sentral og lokal forvaltning er ikkje heilt samde om tidsaspektet. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing
Mattilsynet sine tidsfristar er urealistiske, meiner lokalforvaltninga i Nordfjella. I eit brev til ansvarlege styresmakter og statlege organ underteikna av villreinnenmda for Nordfjella og Fjellheimen og villreinutvalet for Nordfjella, ynskjer ein å åtvare mot Mattilsynet sin nyleg framlagte saneringsplan for villreinstamma i Nordfjella sone 1.
Brevet ble sendt i forrige uke. Denne uka blei det klart at Landbruks- og matministeren har besluttet at Mattilsynets anbefalingar skal fylgjes opp. Grunngjevinga for skepsisen i brevet er at saneringsplanen med oppgjeven tidsfrist 1. mai 2018 i fylgje underskrivarane ligg langt frå dei naturgjevne realitetane og ikkje tek nok omsyn til dyrevelferd. Dei stiller òg spørsmål ved om ein i det heile greier å gjennomføre planen innan framsett dato.
Det lokale forvaltingsnivået i Nordfjella kjenner seg i fylgje nemnde brev ikkje heilt att i det biletet av stor semje som er skapt utover omkring strategien til Mattilsynet som baserer seg på den såkalla VKM-rapporten (frå Vitenskapskomiteen for mattrygghet). For sjølv om dei stiller seg bak at stamma lyt sanerast for å fjerne skrantesjuke, er dei ikkje samde i tidsfristane som Mattilsynet har kome opp med.
Kritiske til masseslakt på kort tid Villreinforvaltinga for Nordfjella har spela inn framlegg om å auke løyve for jakt frå 900 dyr i 2016 til totalt 3800 dyr i 2017, dette utifrå ein plan om tilpassing i høve til ny kunnskap om skrantesjuke som kjem inn undervegs. Frå lokalt hald seier ein direkte ut at det ikkje er samsvar mellom dei føresetnadane som var lagt og dei tiltaka Mattilsynet no har planlagt. Konkret betyr dette at ein er kritisk til masseslakt på kort tid, og at ein meiner det finst alternativ der lokal forvalting, grunneigarstand og jegerstand kjem sterkare inn i biletet, i staden for å svekke samarbeidet med desse. Dette utspelet handlar såleis om å orientere involverte partar og det offentlege på breitt grunnlag.
Kor mykje hastar det? Det lokale forvaltingsnivået meiner at den av Mattilsynet føreslegne ”lokale tiltaksgruppa” sjølve må kunne ha påverknad på tidspunktet for fullføring av saneringsplanen, ikkje minst av di ein skal fylgje opp evaluering av ny kunnskap undervegs. Ein viser òg til at smittespreiinga verkar til å gå langsamt, dette basert på dei erfaringane som finst frå andre stadar. Og så seier ein at der vil vera fullt høve til å handle raskt om smitteomfanget aukar på.
Kringliggjande område ”Håpet om at smitten har oppstått i Nordfjella må ikkje gjera oss blinde. Smittekjeldene er sterkt underkommuniserte,” står det å lesa i brevet. Ein er oppteken av at ei undersøking av andre kringliggjande område må vera første grepet, ikkje minst med tanke på at ein skal opprette ein ny bestand med friske dyr i Nordfjella, noko som er ein føresetnad for å lykkast.
Villreinforvaltinga for Nordfjella ber avslutningsvis om at det blir lagt ned ein maksimal innsats for å kartleggje i andre hjorteviltbestandar i Noreg. Dei skriv òg: ”Me vil be om at departementet og/eller dei ansvarlege direktorata ikkje låser framdriftsplanen i forkant av arbeidet med ein konkret bekjempingsplan.”
Prøvetakingsutstyret er klart til høstens jakt. Foto: Jørn Våge/Veterinærinsituttet
Det er nå utarbeidet felles informasjon om prøvetaking for å kartlegge utbredelse av skrantesjuke. Blant annet er det laget et foredrag som skal kunne benyttes ved kursing av jegere og generelt på lokale informasjonsmøter.
Foredraget gir informasjon om hvilke områder som prioriteres, hvordan prøvene skal tas, merkes, registreres på nett og leveres.
Det er under planlegging en rekke lokale informasjonsmøter rundt de prioriterte områdene. I tillegg legges det opp til frivillige prøvetaking i hele landet. Jo flere som får denne informasjonen, jo større er sannsynligheten for at man får til en god innsamling til høsten. Spre dette gjerne videre til andre som kan være interessert.
Fyrste simla som fekk påvist skrantesjuke. Foto: Lars Nesse
Mattilsynet skriv i eit svarbrev om skrantesjuke til Landbruks- og matdepartementet av 20.4 at ein vil fylgje tilrådinga frå VKM-rapporten om å fjerne heile reinstamma frå sone 1 i Nordfjella i løpet av eitt år.
Det skal utarbeidast ein saneringsplan og Mattilsynet ønskjer i samband med denne planen bistand frå ei lokal tiltaksgruppe, under leiing av Miljødirektoratet og med representantar frå blant andre NINA, Veterinærinstituttet, Mattilsynet, tamreinnæring, villreinnemnd og grunneigarar.
Mattilsynet har diskutert VKM-rapportens tilrådingar med Veterinærinstituttet, og skriv at heile sone 1 må fjernast dersom ein skal ha eit håp om å utrydde skrantesjuke. Dei gjev ingen garantiar for at ein vil lykkast, men alternativet er at om ein ikkje gjer dette raskt, så vil sjukdommen med sikkerheit spreie seg. Vidare seier VKM-rapporten at om det skulle dukke opp skrantesjuke i andre område, sone 2 i Nordfjella eller Hardangervidda, så vil ei fjerning av sone 1 ikkje vera feil sidan dette er einaste måten å få tilbake ein frisk populasjon i Nordfjella på. Likevel meiner Mattilsynet at tiltak heile vegen må reviderast i takt med ny kunnskap som kjem til, som t.d. funn av fleire tilfelle av skrantesjuke.
Saneringsplan Målet er at uttaket skal skje i løpet av eitt år, ein ser òg for seg å få inn mest mogleg prøver i løpet av 2017, ikkje minst med tanke på å sjå om det kjem inn nye opplysningar som vil påverke strategien. Mattilsynet understrekar at bak dette tiltaket er ei samla forståing frå dei involverte etatane Veterinærinstituttet, Mattilsynet, Miljødirektoratet, SNO og NINA. Den lokale tiltaksgruppa under leiing av Miljødirektoratet skal utarbeide saneringsplanen, medan Mattilsynet skal stå for korleis planen skal setjast ut i livet. Ein ser for seg at det kan bli aktuelt å ta ut dyr òg i sommarhalvåret. Arbeidet skal avsluttast innan 1.5.2018. Mattilsynet legg vekt på at gjennomføringa skal skje på ein akseptabel måte i høve til dyrevelferd, og at val av avlivingsmetodemå sjåast i lys av dette. Ein seier også at alle dyr skal testast for skrantesjuke, og at ”negative” dyr skal kunne brukast som mat. I høve til avlivingsmetode og tidsforløp meiner Mattilsynet at å ta ut dyra som ved tamreinslakting har mange fordelar, blant anna med tanke på å ha god kontroll på skrottane og slakteavfallet. Dei ynskjer difor at tiltaksgruppa primært skal utgreie uttaket med tanke på å gjennomføre det som slakting, men ein meiner at andre avlivingsmetodar òg må vurderast. I alle høve vil ordinær jakt ikkje vera tilstrekkeleg for å få gjennomført uttaket innanfor tidsfristen som er sett opp.
Ei simle har gjeve sitt bidrag til årets bestandstilvekst. Foto: Anders Mossing
Simlene er på vandring mot kalvingsplassane, og bukkane går gjerne for seg sjølve no. Der er mykje kunnskap og tradisjon omkring korleis dette artar seg og kva som skjer, både innafor villrein- og tamreinmiljøet. Mykje er felles.
Mange har observert årssyklusen til reinen, både oppsynsmenn, forskarar og sjølvsagt dei som fylgjer reinen heile året; dei som driv med tamrein. I desse dagar nærmar det seg kalving. Då står mykje på spel, for no skal grunnlaget for årets tilvekst leggjast. Vêret er kanskje den faktoren som spelar aller mest inn, men andre faktorar spelar òg ei viktig rolle, ikkje minst rovdyra og kva dei kan foreta seg. Så er det brei semje i alle leiarar at reinsimlene bør få vera mest mogleg i ro i samband med kalvinga.
Vandring og flytting i april Sjølve vandringa før kalvinga kan gå føre seg nokså tett opp til kalvingspunktet. På Hardangervidda til dømes trekker reinen vestover og sørover frå østlege vinterbeiter i starten/midten av april. Frå grenseområda mot Sverige lengst sør i Nordland, dvs. i området Hattfjell – Susendalen, flytta ein, som i så mange andre grenseområde, med flokkane over landegrensa i tidlegare tider. Vårflyttinga som ofte kunne gå føre seg på skareføre, kunne ta under to veker. Dei kunne vera framme ved kalvingslandet i slutten av april eller heilt i starten av mai, men det hendte at simlene begynte å kalve undervegs, då stoppa dei opp nokre dagar. Det er medlemmer av samefamilien Børgefjell som fortel dette i ei bok om samane i Susendalen (Václav Marek, 1992). Reinsgjetaren Jens Fuglesteg, opphaveleg frå Fortun i Sogn, har fortalt at då han dreiv som reinsgjetar i Jotunheimen, så starta dei med å skilje ut simlene i midten av april og så dreiv dei flokken til kalvingsplassane.
Fostringsflokk på vei mot kalvingsland. Hardangervidda 27. april 2014. Foto: Kjell Bitustøyl
Kva skjer i kalvingslandet? Villreinforskar Olav Strand skildrar i boka ”Villreinen” (Punsvik og Frøstrup, 2016), kva som skjer når simlene kjem til kalvingsområda: ”Årskalvene skal nå jages vekk og alt av erfaring som kalvene har bygd opp gjennom året kommer til nytte. Ofte har jeg sett at årsgamle kalver prøver å følge simla helt fram mot kalving og at simlene med spark og jaging driver disse vekk.” Desse fråjaga eitt-åringane samlar seg så ofte i eigne flokkar, gjerne saman med einskilde 2-3 år gamle bukkar, for så å bli integrert i fostringsflokkane når simlene samlar seg etter kalving, skriv Strand.
Kalvingstidspunkt Fjelloppsynsmann og naturfotograf Arne J. Mortensen reflekterer i boka ”Villreinens rike” (2002) omkring dette med kalvingstidspunkt og at dei fleste simler kalvar på same tidspunkt. Han kallar det antipredatoradferd: ”Ved å kalve synkront oppnår hver simle å minske risikoen for at akkurat deres kalv blir rovdyrmat de første timene. Med så mange nyfødte kalver samtidig blir det rett og slett for mye for jerven, reven og andre med skarpe klør. De har bare noen få dager på seg, så er alle kalvene på beina og løper fra dem.”
Villreinforskar Egil Reimers har sett på kalvinga i ulike fjellområde, han opererer med det han kallar kalvingstidspunktet, som er datoen då halvparten av simlene har kalva. I boka ”Villreinens verden” (1989) skriv han om variasjon av kalvingstidspunktet: Det var 7. mai i Nord-Ottadalsområdet, 24. mai i Rondaneområdet og 25. mai på Hardangervidda. Fotografen Johan Brun på si side fortel at den perioden han var med villreinforskar Terje Skogland på vestsida av Hardangervidda, dvs. på slutten av 1980-talet og byrjinga av 1990-talet, drog dei som regel innover 18. mai. Og sjølvsagt vil dette variere ein del, avhengig av fleire faktorar. Om ein går til samiske kjelder att, fortel dei frå Susendalen at dersom det har vore dårleg vinterbeite eitt år, kan brunsttida bli forsinka. Og om det attpå til skulle koma ein dårleg vår, vil dette ytterlegare påverke kalvane. Så kan ein spørje seg kvifor kalvane blir født så tidleg mens det enno er vinterlege tilhøve i fjellet? I boka ”I Reinfjellet – om Filefjell Reinlag” (2010) skriv forfattarane Oddmund Lunde og Liv-Randi Lind: ”Kalvene må til verden tidlig på året for at de skal få tid til å opparbeide seg nødvendige ressurser til å møte den kommende vinteren. Sommeren er kort men frodig i høyfjellet”.
Viktig: unngå å forstyrre Blant dei som driv med tamrein har det vore slik at reineigarane har gjett rundt flokken for å forstyrre minst mogleg samspelet mellom simla (altoe på sørsamisk) og kalven (miesieh på sørsamisk). Men i boka ”Landet går i arv. Rein folk og natur i Luru Reinbeitedistrikt” (2011) skriv forfattarane Aina Bye og Bengt Åke Jåma: ”De siste årene har rovdyrtrekket blitt så stort at ekstra tilsyn er blitt nødvendig.” Og felles for både villrein og tamrein er sjølvsagt at kalvingslandet/kalvingsområda er ekstra sårbare for forstyrring, både når det gjeld rovdyr og menneskeleg aktivitet.
Lange og tynne kalvebein ”Reinen er tilpassa et liv i naturen, og kalvene greier seg godt nesten uansett værforhold. Det er en lykke å få se de nyfødte kalvene søke seg mot simla på de tynne lange beina”. Slik skriv Bye og Jåma. Olav Strand formulerer seg på denne måten i boka «Midt i flokken» (2016): ”I denne naturens egen runddans mellom fødsel og død har reinen funnet sin egenart. Noen ganger på brutalt vis, andre ganger under stor triumf – som når lange og fantastiske kalvebein mestres for første gang”.
