diverse | Villrein

Setesdal Ryfylke villreinområde – lang periode med tamrein

Samling i samband med kalvemerking i Væringsdalen på 1930-talet, litt nordvest for Breive-gardane i Bykle (foto utlånt av Annelise Breive Skjævesland).

Setesdal Ryfylke villreinområde er det nest største i landet i høve til areal, heile 6156 km2. Til samanlikning er Setesdal Austhei 2400 km2 stort. Vestheia har ei lang og brokete historie – stikkord er ein lang tamreinperiode og fenomenet Heibergheiane/Njardarheim.

Norsk villreinsenter ynskjer i fleire artiklar å rette fokus mot dei villreinområda som tidlegare har hatt tamrein. Her kjem fjerde artikkel, som omhandlar Setesdal Ryfylke. Les også “Norefjell – frå svensk skogsrein til villrein”, “Vest-Jotunheimen – Noregs “villaste” villreinområde?” og «Setesdal Austhei og Våmur Roan villreinområde» (villrein.no).

Pilt-Ola

Me må til Ryfylke og Sirdalsheiane for å finne dei eldste spora etter tamreinsdrift i området som no går under namnet Setesdal Ryfylke villreinområde. Den fyrste namngjevne personen som er involvert i den tidlegaste tamreindrifta her, er Pilt-Ola, eller Ola Songesand (1779-1858) som han heitte. Historiene om Pilt-Ola har nærast gjort han til ein slags eventyrfigur. Men historia er realistisk nok om ein plukkar vekk ein del av segnstoffet. Han var oppvaksen på Songesand i Lysefjorden og opplevde alt som 8-åring at der var tamrein på ein grannegard, Sunnmork. Det heites at dei fyrste tamreinane kom med Kristoffer Hjeltnes frå Ulvik til dette området.

Pilt-Ola voks altså opp med tamreindrift, sjølv om denne eldste drifta etter alt å dømme ikkje blei særleg langvarig. Han utmerka seg alt i ung alder som ein “gründer”, og han søkte Norges Vel om støtte for å starte opp med tamreindrift i områda mellom Sirdal og Setesdalsheiane. I 1817 fekk han klarsignal og gjorde som dei tidlege føregangsmennene innafor tamreindrift i Hallingdal og Eidfjord; drog nordover til “Finnmark” (dvs. Rørosområdet) for å kjøpe rein og søkje faglege råd hjå samane. Det var dei som var ekspertane på reindrift.

Frå Sirdal til London

Grafisk trykk av engelsk opphav som viser samefamilien som kom frå Sirdalsheiane til London i 1822.

Me skal ikkje her måle ut meir om Pilt-Ola, der finst ein omfattande litteratur om han. Men det som bør forteljast er at han fekk med seg ein samefamilie frå Røros sørover, og at dei skal ha kome til Sirdalsheiane ca. 1819 saman med om lag 150 tamrein. Samefamilien var Jens Tomassen Holm (1794-1834) og kona Karen Christiansdotter (f. 1793) og ein unge på to år. Mykje tyder elles på at Pilt-Ola hadde vore fleire turar nordover, slik at han alt før denne turen kjende til samar og tamreindrift. Men det gjekk ikkje så bra med dette tiltaket, det var ikkje lett å drive med tamrein i eit villreinområde. Enden på visa blei at samefamilien drog over til England med reinsdyr og det heile og enda opp i London hjå ein Mr. Bullock som hadde kjøpt delar av den resterande reinsflokken. Mr. Bullock dreiv ei form for underhaldning/utstilling og i 1822 finn me samefamilien og nokre reinsdyr på “Mr. Bullock’s Exibition of Laplanders”. Men reinsdyra døydde etter kvart, og i 1827 vende samefamilien tilbake til heimeområdet Røros. Dette er den eldste dokumentasjon om samar på utstilling i utlandet.

Andre tidlege forsøk med tamreindrift

Både frå Setesdal, Røldal og Suldal er der historier om forsøk på tamreindrift på 1800-talet, ofte var det snakk om få dyr, og ofte var det mangel på røynsle, kunnskap kompetanse som gjorde at tiltaka ikkje blei vellykka. Me kjenner til tamreindrift i Røldal i 1840-åra, i Suldal i 1850-åra og i 1855 i Breive i Bykle.

Håkon Kvammen, etterkomar av ein samisk gjetar som kom til Eidfjord, har sagt det slik: “Mange merkte reinsdyra og sleppte dei til fjells som sauer. Resultatet var at dyra blei ville og forsvann eller blei tekne av rovdyr.” Og etter 1850, og særleg etter 1860, gjeng det ut med tamreindrifta både i Ryfylke, Setesdalsheiane og lenger nord. Rovdyra var største grunnen, særleg ulveperioden etter 1860.

Samar kom med eigen rein

Historia om dei fyrste samane som kom med eigen rein til Setesdalsheiane i 1880-åra er godt kjent. Mykje er samanfallande med historia som er fortalt om Setesdal Austhei. Ein av dei tidlege samefamiliane som tok i bruk beite i Setesdal Vesthei i 1890, fyrst i Vatnedalsheiane, seinare lenger sør i Austad- og Hylestadheiane, var Jonas Johnsen og Brita Mortensdotter. Dei var sørsamar som hadde kome nordfrå, dei hadde kome dels frå grenseområda sør i Nordland fylke, dels frå område sørover i Trøndelagsfylka. Denne tamreindrifta kom raskt i konflikt med lokale grunneigarar, samane hadde leigd for små beite og fekk eit litt dårleg ord på seg. Men som så ofte er tilfelle, har også denne historia fleire sider. Lensmannsbetjent Juel Lund i Valle kom godt overens med dei fleste av samane, og han overtok etter kvart reinen til Johnsenfamilien. Sjølv hadde han i 1895 starta Setesdalens Reinssamlag i lag med nokre grunneigarar frå Rysstad i Valle. Beiteområdet deira var blant anna Rysstadheia på vestheia. Men dette laget blei raskt lagt ned.

I 1892 kom den største reinsflokken eigd av samar til Setesdal, det var flokken til Margrethe Nilsdotter og John Thomassen, også dei frå sørsamisk område, 4000 dyr skal flokken ha vore på. Også denne flokken hamna på vestheia i fyrste omgang, nærare bestemt i områda kring Nordbygda i Bykle, Botneheiane, Neslandsheiane og Tveiteheiane. John Thomassen døydde raskt etter at han kom til Bykle, men enka og ungane dreiv vidare og fekk etter kvart djup respekt blant bygdefolket. Lokale folk og samar dreiv ofte i hop, og det er liten vil om kven som var læremeistrar.

Lars og Sigrid Johnsen

Lars Johnsen var ein av ungane til John og Margrethe, han blei gift med Sigrid Anna Jonsdotter. Dette sameekteparet er kan hende dei som har sett djupast spor etter seg i Setesdal, dei var òg innom Hol og var to periodar i Eidfjord. Ei syster til Lars, Lisle-Margrethe, er òg ei mange kjenner til, ho og systrene hennar var gjetarar dei òg, og saman med mannen og svensksamen Nils Anderson, kom Lisle-Margrethe til Uvdal og dreiv med reindrift der. Dei har, som fleire av samefamiliane, stor slekt etter seg her i sør.

Lars og Sigrid Johnsen var dei siste samane med eigen rein i Setesdal. Etter at dei hadde vore ein tur over Hardangervidda til Hol og Eidfjord, kom dei tilbake til Setesdal i 1907, denne gong til Valle og Rysstadheiane. I mellomtida hadde Juel Lund stilt seg i spissen for eit lokalt initiativ, Breive reinsdyrsamlag (1903), som fekk eit langt liv og blei viktige for Bykle kommune og særleg for fjellgardane i øvre delar av kommunen.

Ved den vesle bua i Sandvasskvæven i Rysstadheia der sørsamane Lars og Sigrid Johnsen heldt til sommarstid i perioden 1907 og 1915. Alle personane bortsett frå éin, er ukjente, nr. to frå vestre er Brita Bergli, mor til Sigrid, ho budde òg i denne b… — Ved den vesle bua i Sandvasskvæven i Rysstadheia der sørsamane Lars og Sigrid Johnsen heldt til sommarstid i perioden 1907 og 1915. Alle personane bortsett frå éin, er ukjente, nr. to frå vestre er Brita Bergli, mor til Sigrid, ho budde òg i denne bua (foto utlånt av Lajla Renander).

Det er kjent at Lars og Sigrid Johnsen fekk bygd ei gjetarbu i Sandvasskvæven inne på fjellet, eit stykke sør for dagens fylkesveg 45, Brokke-Suleskarvegen. Dette skal ha vore like etter at dei kom tilbake frå Eidfjord/Veigdalen i 1907. Ekteparet dreiv heile tida med eigen rein saman med eit anna ektepar, Anders og Kristine Renander, og var òg av dei tidlege sørsamane som dreiv med handel med livdyr av rein til ulike tamreinlag i Sør-Noreg. Dette fortsette dei òg med etter at dei drog tilbake til Trollheimen der dei busette seg for godt, og der etterkomarane driv med reindrift den dag i dag.

Heibergheiane – frå tam til vill rein

Parallelt med at Breive reinsdyrsamlag etterkvart òg etablerte seg i beiteområda i nordre delar av vestheia, byrja bymannen Thorvald Heiberg i 1904 å kjøpe opp eigedomar lenger sør i desse heiane, fyrst i Lyse og Sirdalsheiane, seinare òg i Setesdal. Heibergs store draum var å etablere ein enorm “villreinpark” i Sirdal og Setesdal. Han betalte godt og freista med utsikter til arbeid. Og etter at behovet for sauebeite hadde gjenge ned, såg mange grunneigarar på desse heiane langt inne fjellet som mindre lønnsame. Frå 1906 til 1910 fekk Heiberg sett opp ein heil del jakthytter, og eigedomen hans kom etter kvart opp i ein million dekar fjell. I ein periode etablerte Heiberg dette som ein eksklusiv tumleplass for velståande utanlandske jegerar. I bygdene rundt det som seinare fekk namnet Njardarheim, var synet delt på verksemda til Heiberg: På vestsida mot Sirdal blei Heiberg mest ein helt som skaffa arbeid til folk, medan det i Setesdal var meir konfliktfylt. Lensmann Juel Lund i Valle var til dømes ein som åtvara mot oppkjøpa Heiberg stod for, han uttrykte seg slik om det som skjedde: “Fjellet og heiane hadde kome or hugen og tankesveimen for bonden.”

For samane blei dette byrjinga på slutten med eigen rein i Setesdalsheiane. I eit brev frå Sigrid Johnsen, datert 1911, og stila til “Stiftsmanden”, får me hennar versjon av kva som skjedde i møtet mellom ei veksande villreinstamme og tamreindrifta i vestheia. Brevet var eit tilsvar på at samane blei melde for å ha beita ulovleg. Ho skriv at det blir problem for tamreindrifta når villreinen kjem og flokkane blandar seg: “Hvad skade gjør tamrenen til den vildren, jo den sammenblande seg og bliver vild og formerer den meget, er det for at tamrenen skal skydes? Ja, nu kan vi lappe se hvad støtte vi har av mor Norges autioritet, vi skal kues og væk.”

Det høyrer med til historia at Heiberg sa opp kontraktane med samane på dei eigedomane han overtok. Samane fekk eitt år på seg til å avvikle drifta og koma seg ut av området. Etter at Lars og Sigrid hadde trekt seg ut rundt 1915, viste det seg at ca 100 tamdyr gjekk att, i tillegg hadde Heiberg alt kjøpt 200 dyr av sameekteparet. Det totale dyretalet er opplyst til å vera 400-500 dyr på denne tida, altså basisen for villreinstamma Heiberg bygde opp. Om desse tala ikkje er 100% til å stole på, og om ein likar det eller ikkje, er basisen for det som no går under Europas sørlegaste villreinstamme, tufta på eit betydeleg innslag av tamrein, kanskje så mykje som to tredjedelar.

Siste tamreinperioden

Reinsflokken til Byklehei reinsamlag i Halsenutane, bak ser me Nipavatn. Dette er langt nord i Setesdal Vesthei (foto utlånt av Kay Arne Jeiskelid).

At ògså den andre tamreindrifta i vestheia, Breive reinsdyrsamlag 1903 til 1928, og Byklehei reinsamlag 1930 til 1979, mista dyr til villreinflokkane er svært sannsynleg. Meir sannsynleg enn at villreinen blei temt og kom inn i tamreinflokkane, sjølv om det nok òg har skjedd. Historia om siste tamreinperioden i Bykle er elles langt på veg fortalt i artikkelen om Setesdal Austhei.

Les meir i «Setesdal Austhei og Våmur Roan villreinområde» (villrein.no).

Dagens villrein i Setesdal Ryfylke villreinområde er kjent for å vera meir vill og sky enn reinen på austheia. Dette har sjølvsagt å gjera med at villreinstamma i vest har vore vill mykje lengre enn på austheia, pluss at ein her til dels hadde villrein som nedstammar frå den opphavlege stamma i området, før tamreinen fløymde over heiane i stort omfang.

I femte del av denne artikkelserien vil me rette fokus mot Nordfjella. Denne kjem på trykk i desember.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing

Reinsdyret sto sentralt på Langfjellaseminaret 2018

diverse

Det tredje Langfjellaseminaret i rekkja gjekk føre seg på Krækkja turisthytte helga 14.-16. september. Det var friskt haustvêr med innslag av både sludd og snø. Reinsdyret var eit gjennomgangstema i fleire innlegg.

Samspelet mellom mennesket og reinen
Det er Ola Vaagan Slåtten frå Hol som er initiativtakar og primus motor bak Langfjellaseminaret. Tanken bak seminaret er å skape ein arena i natur- og kulturmiljøet på og rundt Krækkja, der folk kan møtast for å snakke saman, lære nytt og utveksle erfaring og idear knytt til fjell og rein, både villrein og tamrein. ”Himmelen over prosjektet” som det heiter, handlar om eit ynskje om ei berekraftig utvikling, ei utvikling som byggjer på og tek vare på natur- og kulturverdiane. Det handlar om at eit unikt fjelløkosystem med blant anna ein 10 000 år gammal fangstkultur, kan skape grunnlag for identitet, arbeidsplassar og busetjing i den sørlege fjellregionen også i framtida. Samspelet mellom mennesket og reinen står sentralt i høve til undervisning, identitet og næringsinteresser, sett i eit historisk lys, men òg i eit framtidsperspektiv. Ola Vaagan Slåtten har med dette seminaret skapt ein møteplass der folk med ulik bakgrunn kan møtast: forskarar, forvaltarar, politikarar, tradisjonsberarar, gjetarar m.m.

Alf Waaler, tidlegare jeger og fjelloppsynsmann, deltok på Langfjellaseminaret. Han fortalde om eit langt liv i fjellet til alle årstider.

CWD og situasjonen no
I etterkant av uttaket av villreinbestanden i Nordfjella sone 1, er det no fleire som rettar blikket opp og fram med tanke på kva som bør og skal skje vidare i høve til CWD-problematikken og saneringsplanen. Hallgeir Herikstad frå Mattilsynet gjekk gjennom historikken, og vel så viktig: Kva er situasjonen pr. dags dato? Han kunne blant anna fortelje at også Sverige og Finland har gjennomført prøvetaking av hjortedyr som er funne døde. Ingen positive prøver er funne i Sverige. I Finland har ein påvist smitte på ein 15-år gammal elg, men dette er ikkje av den ”farlege” sorten CWD, som ein har funne i Nordfjella sone 1. Frå EU har det elles kome krav om testing av både tamme og ville hjortedyr i Sverige, Polen, Finland og Noreg over ein 3-årsperiode. EU står på kravet om at hjortedyrkjøt frå heile Noreg må testast før omsetjing i EU, etter føre-var-prinsippet.

Herikstad tok for seg dei ulike punkta i saneringsplanen, blant anna ytterlegare tetting og forlenging av sperregjerdet på Hemsedalsfjellet, avstenging av saltsteinar, bestandsreduksjon av hjortedyr i randsona og friskmelding før reetablering. Mattilsynet opererer med 99% sikkerheit i brakkeleggingsperioden før friskmelding kan finne stad i sone 1. I sone 2 ynskjer ein seg 90% sikkerheit i år. Det blei òg sagt at Mattilsynet treng eit høgare uttak enn det blir lagt opp til ved ordinær jakt.

Når det gjeld Hardangervidda er konklusjonen at ein ventar at det kjem inn 1000 prøver frå ordinær jakt, mest bukkar, status pr. 13.9 var 255 dyr felt.

Vegen vidare i Nordfjella
Siri Wølneberg Bøthun, sekretær for Nordfjella og Fjellheimen villreinnemnd, snakka mest om framtida, men sa at for året 2017 hadde det eigentleg ikkje vore den lokale villreinnemnda som var forvaltar i Nordfjella. Men ho la vekt på at ein no må jobbe i lag framover og finne ei felles plattform for samarbeid med nasjonale aktørar. Ho oppsummerte at villreinstamma i Nordfjella er redusert med ¾ og at området mellom Fv 50 og Rv 52 no er tomt for dyr. Ho skisserte opp føresetnader for reetablering: Friskmelding av sone 2 og Hardangervidda, hindring av spreiing av smittestoff frå sone 1 og at ein livskraftig stamme bør baserast på donorbestand der fyrste prioritert er rein frå sone 2.

Siri Wølneberg Bøthun, sekretær for Nordfjella og Fjellheimen villreinnemnd snakka om framtidsutsiktene for Nordfjella.

Bøthun var òg innom saka knytt til ynsket om ekstra uttak frå Mattilsynet utover dei vedtekne kvotene. I etterkant av protestane frå lokale villreinnemnder som blei tatt til følgje, er det no signal om vilje til samarbeid og dialog i framkant av kvotefastsetjingane for 2019. For Nordfjella sone 2 sin del uttrykte Bøthun bekymring for at risikoen for stamma der er høg om ein tek ut for mykje bukk. I denne samanheng ynskte ho at den lokale forvaltninga i større grad må få vera med rundt arbeidsbordet når desse viktige avgjerdene skal takast med tanke på kvotane for neste års prøvetaking.

DNT og villreinen
Leiar for avdeling for naturforvaltning i DNT, Anne Mari Aamelfot Hjelle, la vekt på at DNT ynskjer å vera ein ansvarleg samfunnsaktør også i høve til fjell og villrein, altså arbeide for å sikre naturgrunnlaget. Blant anna fokuserte ho på at DNT kan brukast til å informere, dei har gode kanalar til det, blant anna nettsida ut.no. Elles var ho innom tema som kiting, sykling og det mykje brukte omgrepet berekraftig reiseliv.

DNT er viljuge til å leggje om på ruter der det er kan synast nødvendig. Eitt av tiltaka i DNT’s natur- og miljøvernstrategi for 2017-2019 er å bidra til ei berekraftig forvaltning av villrein. Samtidig viste Aamelfot Hjelle ein statistikk som fortel at trafikken på dei fleste hyttene på Hardangervidda ikkje har stige nemneverdig dei siste åra. Og at ein må sjå på summen av alle påverknadsfaktorane: hyttefelt, veg/jernbane, energiutbygging m.m.

I høve til DNT’s rolle i forvaltninga av villreinen, vil DNT samarbeid med andre om besøksstrategi, stenge hytter til bestemte tider, unngå tilrettelegging i sårbare område, invitere til god dialog ved nyetableringar osv. Ved å vise til DNT’s store medlemsmasse kom fylgjande sitat: ”Uten fremtidige skarer med engasjerte og kunnskapsrike fjellfanter, vil villreinen miste sine viktigste allierte.”

Tamrein, samisk kultur og historikk
Kjell Bitustøyl, journalist og prosjektmedarbeider ved Norsk villreinsenter Sør, tok utgangspunkt i ein serie som er i gang på nettsida villrein.no, der tema er villreinområde som tidlegare har hatt tamrein. I desse områda er det samane som har vore ekspertane, det er dei som fyrst og fremst har kome med kompetansen og kunnskapen. Historia om denne perioden omfattar heile Langfjella; Setesdalsheiane, Hardangervidda og Nordfjella.

Hege Skalleberg Gjerde tok for seg temaet ”Kor norske er dei runde tuftene i Hallingdal?” Ho er arkeolog og er for tida tilsett hjå Riksantikvaren. Ho tok doktorgraden sin dels med basis i dei runde tuftene som er funne i Hallingdal, i Urevassbotn og i Byrkjedalen. Tuftene har vore bustader med eldstad og er datert både til 900 e. Kr. og 1200 e. Kr. Det var eit lokalt prosjekt som fyrst kartla desse runde tuftene. Skalleberg Gjerde trur difor at fleire av denne typen er å finne om ein går meir systematisk til verks i andre område her sør. I samband med samiske spor i dette område finst der elles ei gamal segn om at samane brende ned skogen i Byrkjedalen.

Arkeolog Hege Skalleberg Gjerde har forska på dei runde tuftene i Hol.

Og sjølv om det er svært sannsynleg at tuftene er samiske, er likevel Skalleberg Gjerde enno litt forsiktig med å seie at dette er heilt sikkert. Ho viser til at rekkje-eldstadane ved Aursjøen på Lesja framleis er den mest sørlege 100% sikre samiske buplassen, men ho ser ikkje bort i frå at fleire funn kan styrke teorien om samiske buplassar i Hol. Ho er ikkje framand for at samar kan ha blitt hyra inn som ekspertise i samband med fangst av villrein.

Nok ei rund tuft blei funne i sommar i Hol, i samband med utgraving i reguleringssona ved Strandavatn. Øsmundset heiter staden, og eit langhus blei òg funne. Men funna er enno ikkje daterte. Lokalhistorikar og lensmann Torstein Seim frå Hol viste bilete frå denne utgravinga, likeins av eit funn av pilespissar m.m. i Ynglesdalen. Seim er aktiv i Hol historielag og kunne òg leggje fram meir kunnskap om fyrste tamreindrifta i Hol i 1780-åra med bakgrunn i samiske familiar han har funne opplysningar om i kyrkjebøkene i Ål frå 1780 til 1806.

Torstein Seim, ivrig lokalhistorikar frå Hol, her i ei dyregrav ved Drageidfjorden, ikkje langt frå Krækkja turisthytte.

Sundagen var det oppsummering og heimereisedag, då delte deltakarane seg opp i to grupper, nokon gjekk sørvestsida av Storekrækkja og fekk med seg kulturminne som dyregraver, fangstbuer med meir. Dei andre gjekk hin vegen og fekk meg seg ei hole med bein inni ved Krækkja og forbi det kjende massefangstanlegget ved Svoi.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Are Endal Rognes

Kunnskap om rein inn i vindkraftanalyser

diverse

I forbindelse med “nasjonal ramme for vindkraft” har Norsk villreinsenter jobbet iherdig med å oppdatere kunnskapsgrunnlaget for reinens arealbruk i en rekke norske villreinområder. Håpet er at kunnskapen skal komme reinen til gode, slik at viktige områder skjermes fra vindkraftutbygging.

Norsk villreinsenter publiserte saken “Vindkraft kan ramme villreinområder” på villrein.no i juni 2018.

Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE) har fått et oppdrag fra Olje- og energidepartementet (OED) om å utarbeide et forslag til nasjonal ramme for vindkraftutbygging på land. Prosjektet startet våren 2017 og skal avsluttes i mars 2019.

Våre 10 nasjonale villreinområder, samt deres randområder, ble relativt tidlig i prosessen ekskludert fra videre analyser. De 13 andre villreinområdene fikk ikke samme behandling og en rekke av disse ligger inne i analyseområdene som nå skal gjennomgås systematisk.

Notatet “Villrein og nasjonal ramme for vindkraft” kan lastes ned her (7MB)

Vi snakker konkret om 10 ikke-nasjonale villreinområder; Norefjell-Reinsjøfjell, Brattefjell-Vindeggen, Blefjell, Fjellheimen, Lærdal-Årdal, Skaulen-Etnefjell, Sunnfjord, Tolga Østfjell, Vest-Jotunheimen og Våmur – Roan. Norsk villreinsenter har de siste årene jobbet med kartlegging av villreinens arealbruk i Norefjell-Reinsjøfjell og Brattefjell-Vindeggen, men for de 8 andre har kunnskapsgrunnlaget vært utdatert og mangelfullt.

Miljødirektoratet ba derfor Norsk villreinsenter om bistand like før sommeren 2018. Etter tre hektiske måneder, godt hjulpet av et stort antall lokale ressurspersoner, har vi lyktes med å kartfeste reinens områdebruk til ulike årstider. Hvor er kalvingsområdene? Hvor er de mest sentrale vinterbeiteområdene? Dette er blant spørsmålene som nå er besvart i notatet “Villrein og nasjonal ramme for vindkraft” fra Villreinsenteret.

På grunn av tidsaspektet er det selvsagt snakk om en overordnet “grovkartlegging”. Norsk villreinsenter vil i perioden frem mot 2021 jobbe med å få på plass mer detaljkunnskap i de nevnte områdene, blant annet for å følge opp en eventuell klassifisering etter miljøkvalitetsnormen for villrein, som er under arbeid. Kartene vil også være et viktig grunnlag for å ivareta villreininteressene i den kommunale arealplanleggingen.

Temakartene over viser reinens arealbruk i de kartlagte villreinområdene (klikk på kartene for større versjon). Kartene er publisert i det omtalte notatet fra Villreinsenteret.

villrein.no – Anders Mossing

Villreinen i Rondane er under press – debatt i GD

diverse

Etter eit innlegg i avisa Gudbrandsdølen Dagningen 8. august underteikna av tre lokale villreinforvaltarar i Sel om trugsmåla mot villreinen i Rondane, har det vore ein omfattande debatt i GD. Regulering av turisme og reiseliv er stikkord. At næringsinteresser kolliderer med omsynet til villreinen er ein klassisk konflikt som ikkje berre gjeld Rondane.

Dei tre som drog det heile i gang, var leiar av villreinnemnda for Rondane og Sølnkletten, Jørund Båtstad, leiar av Sel JFF, Tormod Pedersen og leiar i Sel Fjellstyre, Jan Olav Solstad. Under tittelen “Truslene mot villrein” ropar dei eit varsku om at ein no må sjå på utviklinga av reiselivet og turismen i Rondane på nytt. Dei skriv at trass i 55 år med nasjonalpark og 20 år med regional plan, brukar reinen berre om lag halvparten av arealet som blei verna i 1962.

Nord-sør trekket er problemet

Trekket mellom nordområdet og sørområdet i Rondane opphøyrde i 2002, slik at store beiteområde ikkje lenger blir brukt av villreinen. Dette grunngjev dei tre med at ferdsla og forstyrringa har blitt for stor, og at dette slik verkar inn på kor stor reinstamme ein kan ha. Stadige forstyrringar og uro fører òg til at reinsdyra ikkje får lagt opp dei feittreservane dei treng for å møte ein hard vinter, skriv dei tre. At villreinen i Rondane er av den mest sky i landet er òg ein faktor som spelar inn.

Og trass i ein svært omfattande dokumentasjon om korleis menneskeleg ferdsel påverkar villreinens bruk av fjellet i dette området, går altså utviklinga feil veg i fylgje Båtstad, Pedersen og Solstad, som meiner det er på høg tid å gå frå utgreiing til tiltak. Utfordringa er naturleg nok korleis ein skal klare å ta vare på villreinen og samtidig ha eit aktivt reiseliv. Og det er her debatten skyt fart: skal ein overlate dette til lokale forvaltingsorgan eller skal staten ta eit overordna ansvar og gripe inn? Dei tre skribentane skriv at begeret byrjar å bli fullt og at ein må bort frå ein bit for bit forvalting og tenke meir heilskap. Ein må våge å prioritere, også lokalt.

Staten eller kommunane/fylket?

Frå arbeiderpartiet lokalt, ved nestleiar i Vulufjell fjellstyre og nestleiar i Regional plan, Gunnar Tore Stenseng, kjem det signal om at korkje lokal- eller regionalpolitikarar greier å stå i mot presset frå alle interessegruppene som vil ha ein bit av villreinens leveområde. “Nokon må setje foten ned”, skriv han og meiner at dette truleg må vera sentrale styresmakter. Dette er kjernen i debatten: Ein er einig i at noko må gjerast, men spørsmålet er kven som skal gjera dette, lokal forvalting eller staten?

Stenseng får svar frå høgrepolitikar Hanne A. Velure, Lesja, som går i møte med Stenseng med at “enten har du troen på lokaldemokratiet eller så har du det ikke.” Ho meiner at det med den nye regionsreforma blir ei endå større utfordring med avstanden mellom sakslokasjon og til dels “bevisstløse” fylkespolitikarar med omtrent null lokalkunnskap og for liten interesse for å setje seg inn i kva som trengs lokalt. På vegne av mange lokalpolitikarar meiner ho elles at hytteutbygging, saman med landbruket er distriktas største utviklingspotensiale, og at ein har forvalta villreinen på ein god måte gjennom generasjonar med god balanse mellom vern og bruk. Å rope på meir statleg styring meiner ho er ei fallitterklæring til lokaldemokratiet.

Turisthytta Rondvassbu er gjenstand for diskusjonar.

Ordførar i Sel, Dag Erik Pryhn, seier at tiltak som er forslått om å stenge Rondvassbu og stenge vegen inn til Spranget, som er flaskehalsen for reinen, er uaktuelt. Han meiner at å la staten overta styringa av nasjonalparkane, er å gå baklengs og reversere forvaltinga. Ein har over lang tid ført ein kamp for å få meir lokal og regional påverknad. Han meiner at lokal forvalting er best skikka til å utøve natur- og miljøvern. Men innrømmer at trafikken i sommar inn til Spranget har vore for stor, og at denne må strammast inn. Ein må få besøksvolumet ned, meiner han også. Han viser elles til at i den perioden då staten og fylkesmannen forvalta nasjonalparken, blei det gjort fint lite for villreinen. Dei siste 20 åra med lokale nasjonalparkstyre har teke meir ansvar for villreinforvaltinga i fylgje Pryhn. Han viser blant anna til ordninga ein har fått til på Dovrefjell med bruk av skyttelbuss inn til Snøheim.

Enorm trafikkvekst

Pryhn får støtte for sitt syn frå leiarskribenten i GD, som meiner det er sterk vilje til å ta vare på villreinen lokalt, men at det største problemet er knytt til “gamle synder” som er forsterka gjennom ein enorm trafikkvekst ein har sett i einskilde fjellområde dei siste åra. Avisa hevdar det er nødvendig med drastiske tiltak, men at dette handlar om å spela på dei gode kreftene lokalt og ikkje rope på statleg overstyring. Staten har alt lagt band på enorme areal i Gudbrandsdalen og sit i alle høve med det siste og avgjerande ordet, skriv avisa.

At næringsinteresser kolliderer med omsynet til villreinen er ein klassisk konflikt. Konkret handlar dette om, i fylgje eit lesarinnlegg i GD, at det ser ut til å vera viktigare at folk har moglegheiter til å køyre og parkere i eit sårbart område som Spranget, enn at omsynet til villreinen går føre. Fleire forskingsrapportar har konkludert med at det er denne ferdsla som hindrar villreinens vandringar mellom dei to områda.

Organisert kunnskapsbasert ferdsel

Frå Rondaneguiden Otta kjem det eit innspel om at Rondane som landemerke og turistmål utgjer ein vesentleg og uerstatteleg del av inntektsgrunnlaget for dei sju kommunane rundt, noko som har mykje å seie for å ha “levande bygder” som dei seier. Dei hevdar at det er manglande politisk vilje til å leggje ned større infrastruktur som skaper barrierar for villreinen. På vegne av lokale aktørar som har eit sterkt ynskje om å bevare verdiane og la dei bli verande unike, hevdar ein at organisert og kunnskapsbasert ferdsel er betre enn tradisjonelt og moderne friluftsliv der ein ikkje har nok kunnskap om korleis ein skal ta omsyn til økosystemet i høgfjellet. Dei kjem òg med eit stikk til jegerane som dei meiner stressar reinsdyra unødvendig mykje. Rondaneguiden vil la menneske få oppleve nærleiken til naturen og nytte han på ein aktsam og omsynsfull måte ved å drive kunnskapsformidling. Dei åtvarar mot å “gjerde inn” høgfjellet mellom Gudbrandsdalen og Østerdalen, då dei meiner at det finst mange løysingar på utfordringane som må prøvast ut.

Rondaneguiden får støtte i eit lesarinnlegg der ein frå ei lokal reiselivsbedrift hevdar at DNT har fått for fritt spelerom. Her blir det òg foreslått at slike firma som Rondaneguiden burde få GPS-data på kvar reinen står, slik at dei ved hjelp av lokalkjende kan syte for at reinen får fred.

Eit anna lesarinnlegg forslår at ein må setje inn tiltak for at reinen blir mindre sky, altså la reinen bli meir vane med menneske. Og at tradisjonell jakt kan erstattast av utvalde parkforvaltarar. Jakt blir elles i denne samanhengen sagt å vera av liten økonomisk verdi, samanlikna med all anna næringsverksemd i dette området.

Semje om at villreinen er under press

Det manglar med andre ord ikkje på engasjement i denne saka. I nok eit innlegg i GD (5.9) frå dei tre lokale forvaltarane som innleidde debatten, blir det slege fast at ein ikkje ynskjer å halde fram med ein gammal skyttargravskrig, men at den stadig aukande turistferdsla må styrast betre med klårare rammer. Dei skriv at det er ei erkjenning hjå dei fleste at villreinen er under press, og at ein ikkje nødvendigvis må redusere talet på turistar, men at kvar og når dei går, må styrast i større grad enn i dag. Dei foreslår t.d. at opningstidene på Rondvassbu inkludert sjølvbetjeningshytta og på Peer Gynt kan vera aktuelle å diskutere. Utfordingane ligg i randsesongen, dvs. vår/ forsommar og frå september til jul. Om jakta meiner dei at det er nødvendig å ta ut dyr for å halde stamma på eit passe nivå i høve til beitet, og at om det er ein vanleg jeger eller ein betalt tilsett som held i geværet ikkje har noko å seie for kor sky reinen blir framover.

Marit Vorkinn ved Fylkesmannen i Oppland oppsummerer òg med at dei fleste også lokalt erkjenner at villreinen har utfordringar i Rondane og at noko må gjerast. Det som står att er å bli einige om kva som skal gjerast.

Kartfiguren viser reinens og menneskers bruk av områdene rundt Spranget og Rondvassbu i Rondane villreinområde. Det er stor trafikk på vegen inn til Rondvassbu i sommarsesongen. GPS-registreringer viser at ingen villrein har kryssa aksen mellom Mysu… — Kartfiguren viser reinens og menneskers bruk av områdene rundt Spranget og Rondvassbu i Rondane villreinområde. Det er stor trafikk på vegen inn til Rondvassbu i sommarsesongen. GPS-registreringer viser at ingen villrein har kryssa aksen mellom Mysusæter/Spranget og Rondvassbu i prosjektperioden. Kilde: figur 75a i NINA Rapport 1013, Villrein og ferdsel i Rondane.

villrein.no – Kjell Bitustøyl / Ingrid Nerhoel Myren

Reinsdyrkadaver gjev nytt liv

diverse

Bilete visar ein del av dei daude reinsdyra nokre dagar etter hendelsen. Foto: Knut Nylend/Statens naturoppsyn

Hausten 2016 blei 323 reinsdyr drepne av lynnedslag på Hardangervidda, ikkje langt frå innsjøen Vråsjåen og nokre kilometer frå turisthytta Stordalsbu. Alt same hausten blei det sett i gang eit forskingsprogram som skulle undersøkje kva følgjer dette fekk økologisk og meir spesifikt: korleis påverka dette vegetasjonen i området der alle kadavera blei liggjande att. No to år etter har det kome nytt liv i vegetasjonen der reinsdyrkroppane blei liggjande overlatne til naturens eige renovasjonsvesen.

Les også “Hva skjer med naturen når 300 reinsdyr blir drept av et lynnedslag?” (forskning.no)

Hendinga med lynnedslaget var unik og nyhendet gjekk verda over. Det er difor ikkje så underleg at det er avisa The New York Times som i ein artikkel 17. august publiserer ein artikkel om kva forskarar har funne ut etter å ha fylgd med på kva som skjedde rundt reinsdyrkadavera i to år.

Frå død kjem liv
Det er Sam Steyaert, forskar ved Universitetet i Sørøst-Norge (USN) og Norges miljø- og biovitenskapelige universitet (NMBU), som har rapportert om kva som har skjedd rundt kadavera. Det handlar om “frå død kjem liv” i fylgje Steyaert. Reinsdyrkadavera med alle næringsstoffa blei raskt ein arena for store mengder åtseletarar som etterlet seg mengder av ekskrement fylt med frø. Dette har ført til at dette avgrensa arealet fekk eit potensiale for eit nytt mangfald av planter henta frå eit større område. Forskarane var raskt på banen og såg moglegheitene til å studere korleis ein tragedie i dyreverda kan vendast til noko positivt, alt regissert av “naturens gang”.

Fyrste fase medførte overgjødsling og eit surare jordsmonn på grunn av rotnande åtsel. Foto: Knut Nylend/Statens naturoppsyn

Tusenvis av flugelarvar
Prosjektet fekk namnet REINCAR, ei forkorting av engelske “reindeer carcasses”, men òg ein link til ordet “reincarnation”. Forskarane sette opp eit feltlaboratorium alt i oktober 2016. Kvar gong dei var der observerte dei hundrevis av ramn og kråke, mange mindre fuglar og ein og annan rovfugl: ørn og fjellvåk. Viltkamera til SNO på plassen har òg fanga inn blant anna rev og jerv.

Same hausten var det framleis mykje kjøt att, og “gassutsleppet” frå nedbrytinga var formidabelt – det blir rapportert om “alle slags safter og tusen på tusen med maggot – flugelarvar”. Der var naturleg òg haugar med ekskrement. I desse fann ein blant anna mengder med kreklingfrø. Krekling er ei nøkkelplante på den alpine tundraen og er viktig mat for mange artar og viktig i næringskjeda.

Nytt mangfald i naturen
Steyaert fortel om eit brått skifte i næringsstoffa i jorda, overgjødsling og eit surare jordsmonn på grunn av at rotnande åtsel drep vegetasjonen. Når så alle åtseletarane dreg med seg ein miks av frø frå eit stort område, får du eit lite areal der spreiing og spiring av frø gjev maksimal utteljing over tid. Slik ventar forskarane at denne staden vil bli interessant med eit mangfald av ulike planter, takka vere åtseletarane. Det interessante er at nedbryting av kadaver i naturen på denne måten kan bidra til å skape genetisk mangfald over eit større område, eit nytt perspektiv i fylgje forskarane.

Bilete er teke 19. juni 2017, altså nesten eit år etter hendelsen. Foto: Knut Nylend/Statens naturoppsyn

Vil fylgje med
Steyaert seier til New York Times at ettersom slik massedød er svært sjeldan, vil teamet hans også studere kva nedbryting av einskildkadaver i naturen kan føre med seg. Kanskje er dette mykje viktigare enn me har sett for oss? I dei seinare åra har stadig meir forsking peika mot at rovdyr har ein forbausande stor innverknad på heile økosystemet, i fylgje Steyaert. Samtidig vil forskarane fylgje med vidare framover på kva som skjer på denne staden på Hardangervidda.

Krekling spreier seg via åtseletarar?
Forskarane fortel elles at den fyrste våren var stanken frå dei rotnande kadavera så intens at dei brukte mentolkrem i nasen for å halde ut. Medan neste vår, dvs. i år, var det for det meste berre att skinn og bein og nesten ikkje vegetasjon. Men sommaren 2018 kom det gras og starr – livet byrja å vende tilbake. Eit gras, smyle, sytte for at området fekk eit rosa skjær sett frå litt avstand.

Raudrev og ravn er blant åtseletarane som har forsynt seg av reinen. Foto: viltkamera Statens naturoppsyn

Nyaste observasjon er at krekling har spreidd seg kraftig, ifylgje forskarane. Krekling bognar av blåsvarte bær som ein godt kan ete. Inni er det mykje frø, men biologane har oppdaga at planta spreier seg nesten berre vegetativt, det vil seie via stiklingar. Det er svært sjeldan ein kjem over spirande frø. Men ramn og kråke et kreklingbær, og mange frø er fullt springsdyktige når dei kjem ut med lorten. Når desse frøa hamnar på godt gjødsla jord, som det er rundt eit kadaver, kan det vera frøets sjanse til å vekse opp. Men dette veit ein for lite om i fylgje Steyaert, som vil forske vidare på temaet. Og med det vil reinsdyrkadavera på Hardangervidda fortsetje å spela ei rolle, både for forskinga og naturen.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing

Kalveteljing på Hardangervidda

diverse

Ein av dei to store flokkane fotografert under kalveteljinga i juni. Foto: Olav Strand

I juni månad blei det gjennomført kalveteljing i området mellom Songavatn, Kvenna og Kvennsjøen på Hardangervidda. Dette er over ein månad før ein til vanleg gjennomfører slik kalveteljing. Til saman fann ein 1732 kalv, summen av alle dyr som blei talt opp var 5580. Av desse var 428 bukk. Dette betyr 50,6 kalvar per 100 simler/ungdyr.

Hardangervidda er eit av områda som fylgjast opp i Overvåkingsprogrammet for hjortevilt. Les også saka “Årets kalvetellinger” (villrein.no).

I alt blei 25 flokkar funne, to av dei var svært store. Dei andre var mindre flokkar. Teljinga blei gjennomført med helikopter og villreinforskar Olav Strand var med og fotograferte. Sjå bilet i galleriet under og videosnutt mot slutten av saka (alle foto/video: Olav Strand).

Sjølve teljinga er gjort med utgangspunkt i fotografi. For dei store flokkane sin del er dette gjort ved å setje saman fleire utsnittsbilete. Ni radiomerka simler var i dette området og åtte av dei blei fotografert då teljinga gjekk føre seg. Ei simle blei ikkje funne, men ved hjelp av GPS-signal fann ein i etterkant ut at denne var i nærleiken av der alle bukkeflokkane gjekk.

Last ned notatet frå teljinga, for meir informasjon og detaljar.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing

Kalvetelling i Setesdal Austhei

diverse

Fostringsflokk på 234 dyr ved Mjeltetjønn i Valle kommune. Foto: Svein Ekre

8. juni ble det gjennomført kalvetelling i Setesdal Austhei. Forholdene var ikke de enkleste, men det ble funnet to flokker og resultatet havnet på 49 kalv per 100 simler.

8. juni ble det gjennomført kalvetelling i Setesdal Austhei. Forholdene var ikke de enkleste, men det ble funnet to flokker og resultatet havnet på 49 kalv per 100 simler.

Les også “Årets kalvetellinger” (villrein.no). Som vi skrev i denne saken har Norsk institutt for naturforskning og lokale ressurspersoner gjennom sommeren gjennomført kalvetellinger i alle villreinområdene som inngår i Overvåkingsprogrammet for hjortevilt. Hensikten med disse tellingene er å si noe om andelen kalv som rekrutteres til bestandene, altså årlig tilvekst.

I de fleste andre villreinområdene, som ikke inngår i overvåkingsprogrammet, gjennomføres samme telling etter samme metodikk. Da gjerne organisert av villreinutvalg/-lag og/eller lokale ressurspersoner.

Fostringsflokk på 431 dyr øst for Ljomsnuten i Valle kommune. Foto: Svein Ekre

I Setesdal Austhei fant man under kalvetellingen den 8. juni to ulike flokker i områdene rundt Stavedalsheii og Beinleiheii. Den ene flokken besto av 285 simler og 146 kalver, den andre 162 simler og 72 kalver. Totalt sett gir dette et resultat på 49 kalv per 100 simler.

“Det hadde vore varmt i lengre tid, så dei stod høgt. Så langt nord har me ikkje funne dei under kalveteljingane før”, sier Svein Ekre, leder i Setesdal Austhei villreinlag. Svein Ekre, Øystein Romtveit, Tommy Vatslid og Peter Hermansen var mannskapene som deltok under årets kalvetelling.

villrein.no – Anders Mossing

Årets kalvetellinger

diverse

Kalvetellingene gjøres fra helikopter, og målet er å kunne si noe om andelen kalv som rekrutteres til bestandene. Foto: Olav Strand

Som en del av overvåkingsprogrammet for hjortevilt gjennomfører Norsk institutt for naturforskning (NINA) kalvetellinger i en rekke norske villreinområder. Her er resultatene fra årets tellinger.

Overvåkingsprogrammet for hjortevilt gjennomføres av NINA på oppdrag fra Miljødirektoratet. For villrein inngår områdene Forollhogna, Knutshø, Snøhetta, Rondane, Hardangervidda og Setesdal Vesthei-Ryfylkeheiene (se figur). I tillegg overvåkes villreinstammen i Reindalen, Semmeldalen og Colesdalen på Svalbard. Det har ikke vært endringer i utformingen av overvåkingsregionene for villrein siden oppstarten av programmet i 1991.

Figuren viser de ulike overvåkingsområdene for elg, hjort og villrein. Villrein i brun farge. Kilde: NINA Rapport 1388.

Innenfor overvåkingsområdene gjennomføres kalvetellinger (antall kalv pr. 100 simler) og strukturtellinger (kjønns- og aldersstruktur i stammen). Kalv- og strukturtellinger gjennomføres i samtlige overvåkingsområder på fastlandet. Kalvetellinger gjennomføres i perioden juni–juli, mens strukturtellinger i hovedsak gjennomføres under brunsten i oktober. Det samles også inn slaktevekter og underkjever fra skutte dyr i flere av overvåkingsområdene. Aldersbestemmelsen gjøres ved laboratoriet ved NINA i Trondheim.

Hensikten med kalvetellingene er å si noe om andelen kalv som rekrutteres til bestandene, altså årlig tilvekst. I 2018 ble alle kalvetellingene gjennomført i tidsrommet 12.-29. juni. Her er resultatene.

Last ned NINA Rapport 1388 “Hjortevilt 1991-2016. Oppsummeringsrapport fra Overvåkingsprogrammet for hjortevilt” her.

villrein.no – Anders Mossing

Setesdal Austhei og Våmur-Roan villreinområde

diverse

Reinsdyrflokken som hadde kome med valdrisen Helge Kvame frå Sverige er samla på Bjåen i Bykle. Biletet er frå april 1930, like etter at dyra hadde kome. Dette er "forfedrane" til dyra som seinare blei til villreinstamma i Setesdal-Austhei og Våmur-… — Reinsdyrflokken som hadde kome med valdrisen Helge Kvame frå Sverige er samla på Bjåen i Bykle. Biletet er frå april 1930, like etter at dyra hadde kome. Dette er “forfedrane” til dyra som seinare blei til villreinstamma i Setesdal-Austhei og Våmur-Roan. Foto utlånt av Eivind Gardsteig.

Historia til Setesdal Austhei villreinområde er godt dokumentert i fleire bøker og artiklar. Overgangen frå tamrein til villrein skjedde rundt 1980. Og som ein direkte fylgje av dette kom det òg til eit nytt villreinområde i 1992, Våmur-Roan villreinområde som er 375 km2 stort og ligg i kommunane Fyresdal, Nissedal og Kviteseid. Tamreinhistoria til Setesdal Austhei er omfattande og konfliktfylt, men handlar òg om viktig verdiskaping i ei fjellbygd. I denne artikkelen kjem det ein kortversjon.

Norsk villreinsenter ynskjer i fleire artiklar å rette fokus mot dei villreinområda som tidlegare har hatt tamrein. Her kjem tredje artikkel, som omhandlar Setesdal Austhei og Våmur Roan. Les også “Norefjell – frå svensk skogsrein til villrein” og “Vest-Jotunheimen – Noregs “villaste” villreinområde?” (villrein.no).

Setesdal Austhei villreinområde er kjent som eit villreinområde med mindre sky rein enn i ein del andre villreinområde, Hardangervidda til dømes. Dette har samanheng med at denne stamma heilt og fullt er bygt opp av tidlegare tamrein. Setesdal Austhei hadde kontinuerleg tamreindrift i omlag 100 år, frå 1880-åra til 1978/79. Før det var det, som i ein del andre fjellområde, spreidde forsøk med tamrein på midten av 1800-talet.

Juel Lund
Etter at ein del sørsamar kom med eigne reinsflokkar til Setesdalsheiane mot slutten av 1880-åra, kom den fyrste organiserte tamreindrifta i gang i 1895, Setesdalen reinsamlag i Rysstad i Valle kommune. I spissen for dette tiltaket stod lensmannsbetjent Juel Lund, seinare lensmann i Valle. Juel Lund hadde i 1880-åra raskt kome i kontakt med dei samane som kom med eigen rein og gjekk i lære hjå desse. Interessa for tamrein hadde blant anna bakgrunn i at morfaren til Juel Lund i Bindal i Nordland, hadde leigd ut beite til fyrste samen som kom med eigen reinsflokk til Setesdal i 1886, Jon Andersen Arefjell, som hadde kome heilt frå Hattfjeldal.

Setesdalen reinsamlag kjøpte rein av samane i Bykle. Men selskapet fekk ikkje noko langt liv, reinsflokken blanda seg med ein annan reinsflokk, og dei lokale eigarane frå Rysstad trekte seg ut etter stutt tid. Men Juel Lund heldt fram med eigne dyr, og han kjøpte fleire dyr av samane. Og i 1903 ville han utvide, denne gongen var det Bykle han satsa på, og Breive reinsdyrsamlag med Juel Lund som formann blei formelt stifta i april i 1903. Dei fleste aksjeeigarane var grunneigarar heimehøyrande i Bykle kommune, som hadde blitt eigen kommune i 1902. Beiteområdet strekte seg sørover på Austheia til Bjørnevatn, både på Setesdals- og Telemarksida. Og stamma var på 460 dyr då dei starta.

Breive reinsdyrsamlag
Medan eigarane var lokale, var dei fremste gjetarane sørsamar i Breive reinsdyrsamlag. Ei ny lov hadde gjort det vanskelegare for samar å drive med eigen rein utanfor dei nyetablerte samiske reinbeitedistrikta, difor hamna mange samar, både i Setesdal og i andre fjellbygder, som innleigde gjetarar for lokalt eigde selskap. Samane stod for kunnskapen og kompetansen, og det var svært vanleg å ha ein same som sjefsgjetar.

Laget dreiv godt ein lang periode, stamma voks og avkastninga var stor, så stor at laget, då det stod på si høgd, betalte femteparten av Bykle herredsbudsjett i skatt. I 1919 blei Juel Lund lensmann og trekte seg ut av leiinga. Ei stund før dette hadde dei siste samane som dreiv med eigen rein reist frå Setesdal. Det hadde blitt meir og meir vanskeleg å drive for dei, kanskje aller mest på grunn av oppkjøp av eigedomar rikmannen Thorvald Heiberg gjorde i Setesdal Vesthei og Ryfylkeheiane, i området som i ettertid har fått namnet Njardarheim. Dette oppkjøpet av eigedomar som starta i 1904, kom til å få mykje å seie for utviklinga av villreinstamma i området. Og debatten omkring villrein kontra tamrein skaut fart i desse åra i Setesdal. Nordre del av Setesdal Vesthei kom etter kvart til som ein del av tamreinbeitet. Å halde grensa mellom tam og vill rein blei difor ei utfordring for tamreindrifta, og saman med det faktum at tamreinen naturleg nok òg stundom kom inn på stølsmark og dyrka mark, var dette ein kime til konflikten som seinare voks fram. På den andre sida kunne tamrein rømme inn i villreinflokkane og føre til at desse fekk nytt blod og blei meir livskraftige.

Nytt regime
Nedgangstider og mangel på kapital på grunn av manglande slakteinntekter, var truleg viktigaste grunnen til at Breive reinsdyrsamlag fekk ei utviding av aksjekapitalen og nye eigarar litt før 1920. Dei lokale eigarane har truleg sett seg nøydde til anten å leggje ned eller få inn friske pengar. To bykarar med god råd, av mange kalla spekulantar, gjekk inn i laget og fekk aksjemajoriteten, noko som etter stutt tid skulle bli skjebnesvangert. Uflaks med konjunkturane rundt 1920 kombinert med uansvarleg drift førte laget ut i eit økonomisk uføre som enda med kollaps og nedlegging av laget. Spekulasjon og rettssaker er omgrep som går att når denne perioden blir omtalt. I 1928 var det slutt, etter at erfarne reindriftsfolk frå Valdres hadde prøvd å berge laget utan å lykkast. Tamreindrifta låg med broten rygg i Bykle.

Byklehei reinsamlag
Men berre to år etter nedlegginga, greidde bønder og grunneigarar i Bykle å stable på beina eit nytt lag att. Kloke av skade var det berre lokale folk som denne gongen fekk vera med i laget. Då restane av den gamle tamreinstamma var seld til eit lag i Jotunheimen, som òg hadde skaffa ein del av desse dyra, måtte ein kjøpe inn heilt ny rein. Det nye laget fekk namnet Byklehei reinsamlag og starta opp med omlag 600 dyr i 1930, dyra hadde kome den lange vegen frå Jämtland i Sverige med “reinsdyrhandlaren” Helge Kvame frå Vang i Valdres. Dette var grunnstamma som Byklehei heile perioden dreiv og avla på, og som blei basisen for den seinare villreinstamma både i Setesdal Austhei og Våmur-Roan. Reinstamma i Setesdal Vesthei, no kalla Setesdal Ryfylke villreinområde, har nok òg genetiske spor etter denne tamreinstamma, sjølv om denne villreinstamma er ein miks av tidlegare villrein og tamrein kjøpt av samar i Valle på 1910-talet.

Byklehei reinsamlag dreiv godt utover i 1930-åra, men krigen kom med uorden og utfordringar. Blant anna kom det til tvangslevering av kjøt til dei nye styresmaktene, eit tiltak ein i lengste laget prøva å vri seg unna. Problem med å få tak i dyktige gjetarar og generelt kaos på grunn av krigen, førte til at laget strevde i motbakke. Det blei mangel på dyktige gjetarar, noko som førte til at ein laut hente arbeidskraft heilt frå Finnmark både under krigen og i etterkrigsåra. Mange samiske ungdommar kom for å prøve seg som reinsgjetar i Setesdal, nokon berre for stutt tid, andre blei her i mange år. Ein god del lokale folk var òg med på reinsgjetinga, særleg galdt dette sesonggjeting, for det var ikkje så mange av desse som blei gjetarar på heiltid.

Sørsamane Lars Johnsen og Sigrid Johnsen var blant dei som var lengst i Setesdal med eigen rein, dette er flokken til Lars og Sigrid, biletet er frå slaktinga på Bjørgum i Valle i 1914. Foto utlånt av Setesdalsmuseet.

Etterkrigsåra kom elles med tekniske nyvinningar, beltetraktor til å frakte dyreskrottar med, og etter kvart kom snøskuteren. Slitasjen på beita og konfliktar med dei som leigde ut beite på grunn av for dårleg gjeting og meir sky rein, førte til at tanken på å avvikle tamreindrifta melde seg på midten av 1960-talet. Ei gryande interesse for villrein voks òg fram i einskilde område. Ein del grunneigarane blei etter kvart misnøgde, det var på Telemarksida at ein fyrst byrja å seie opp beitekontraktane.

Problematisk overgang
Erfarne tamreinfolk ville nok sagt at skulle ein ha berga dette området for vidare tamreindrift, måtte ein ha bytt ut reinen, som blei meir og meir uhandterleg. For dårleg gjeting førte med seg ein vond sirkel med mangel på merking av dyr og konflikt med den gryande interessa for villrein. Dette er litt enkelt sagt faktorar som førte til at tamreindrifta til slutt måtte leggjast ned. Stemninga i Valle hadde òg snudd til fordel for villrein.

Sett frå synsstaden til dei lokale i Bykle som styrde denne tamreindrifta, var sjølve avviklinga eit stort svik i den forstand at staten tok over tamreinen utan at dei som hadde hatt alle kostnadane over år fekk att eit øre i kompensasjon. I tillegg hadde staten drege inn inntekter av slakt av heiløringar frå eit tidlegare år, også pengar som ikkje kom tilbake til Bykle. Ei ny “heiløringslov” hadde kome i 1977, denne sa at dyr som ikkje var merkte innan ei viss tid etter kalving, var statens eigedom. Uflaks med vêret då nedslaktinga av flokken skulle skje i 1978, i kombinasjon med harde vilkår frå styresmaktene om avvikling, førte til at svært mykje tamrein, nokon meiner rundt 3000 dyr, den eine dagen heitte tamrein og neste dag var villrein. Slik formulerte ein seg i Bykle.

Frå “villreinsida” heiter det at samfunnet med dette fekk overdrege ein ny storviltressurs i Setesdal Austhei, og at grunneigarane no fekk retten til å hauste av denne ressursen. “Dette skjedde etter at mange i en årrekke hadde stilt sine fjellbeiter til disposisjon svært billig eller gratis, noen med, noen mot sin vilje” (frå boka Punsvik & Frøstrup: Villreinen – Fjellviddas nomade 2016).

Det blei opna opp for villreinjakt i Setesdal Austhei i 1981. Sidan den tid har det vore store svingingar i stamma. For 2018 år er kvoten på 300 dyr. I Våmur-Roan villreinomåde blei det opna opp for prøvejakt i 1992, ordinær jakt kom i gang i 1993. Kvoten i 2018 er på 55 dyr.

I fjerde del av denne artikkelserien vil me rette fokus mot Setesdal Ryfylke. Denne kjem på trykk mot slutten av september.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing

Ingen ekstrajakt i statleg regi

diverse

Mattilsynet har snudd i saka om statleg felling av bukk i Nordfjella og på Hardangervidda. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing

I fylgje avisa Hallingdølen har Mattilsynet snudd i saka om felling av 107 bukkar i Nordfjella sone 2, slik at no skal denne fellinga spreiast over to år og med det ingen ekstrajakt i statleg regi i år i sone 2.

Dette kom fram på det årlege informasjonsmøtet før jaktstarten på Geilo og i Aurland førre veka. Bakgrunnen for Mattilsynets opphavlege plan om ekstra felling var at ein ynskte å felle minst 107 bukkar ekstra i Nordfjella sone 2 og 750 ekstra bukkar på Hardangervidda etter ordinær jakt, for å få mest mogleg sikre svar på om skantesjuken har spreidd seg til sørsida av fv 50. Og grunnen til at ekstrajakta var retta mot bukk, er at det er funne flest positive prøver på bukkar.

Mattilsynet snudde
Desse planane fekk kraftig motbør lokalt, frå både villreinnemnder og villreinutval. Ein var i fylgje Hallingdølen blant anna redd for at dette ville utrydde bukken i Nordfjella sone 2. Det kom òg kritiske røyster til at statleg felling blei bestemt lenge etter at fellingskvotane under den ordinære jakta var fastsett. Leiar i Nordfjella villreinutval, Sigmund Tveitehagen, seier til avisa at det er positivt at Mattilsynet har lytta til lokal forvaltning og snudd i saka.

Med det blir det berre ordinær jakt frå 20. august til 20. september i Nordfjella i år. Kor stor bukkekvoten blir til neste år er då avhengig av kor mange bukkar som blir felt i år. Vinterstamma i Nordfjella er i fylgje siste teljing på ca. 500 dyr.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing