Bilde fra filminnspillingen om villreinfangsten i Oppdal. Foto: Kristin Prestvold/Trøndelag fylkeskommune
Rundt omkring bygda Oppdal ligger mil på mil med fjell og vidder. Fjell og vidder som i dag er et jaktlandskap for “moderne” mennesker, men også et landskap der det har vært jaktet i flere tusen år. Nå har Trøndelag fylkeskommune via Kulmin bl.a. laget en film om denne historien.
Kulmin er Trøndelag fylkeskommunes strategi for digital formidling av kulturminner via mobiltelefon og nettbrett. I Kulmin er det produsert en rekke korte videofortellinger som har som målsetting å dramatisere og gjøre ulike deler av kulturarven mer levende.
Vangfeltet i Oppdal er et stort gravfelt fra vikingtiden. Faktisk Norges største i sitt slag og et av de aller største i hele Nord-Europa. I en rekke graver har man funnet gjenstander som kobles til lange jakttradisjoner, deriblant pilspisser. Landskapet rundt Oppdal og Vangfeltet er forøvrig preget av en rekke fangtsminnerelaterte kulturminner, så som buestillinger og fangstanlegg. Og ettersom breer og fonner i større grad smelter frem gjennom sommeren dukker bortskutte piler og andre gjenstander opp.
Kulmin har nå produsert en videofortelling om nettopp denne historien. Filmen slippes i november, men allerede nå kan du lese mer om dette spennende temaet og få et innblikk i selve produksjonen.
I 2018 gav forfattaren Berit Inga ut ei interessant bok om reinsdyret, om historia, biologien, reinen, og mennesket. Boka er på svensk og byggjer på tekstar og bilete frå ei utstilling i 2017.
Originaltittel på boka er “Renen – en överlevare från istiden”. Den samiske forfattaren Berit Inga har arbeidd ved Ájtte, Svensk Fjäll- och Samemuseum i mange år og har bl.a. skrive ei avhandling om reinens beite. Forskinga hennes byggjer på den samiske tradisjonelle kunnskapen om reinen.
Bokomslaget til “Renen – en överlevare från istiden”
Boka tek perspektivet tilbake til istida, og nemner perioden då reinen var det viktigaste byttedyret for dei fyrste menneska, Homo sapiens, som kom til Europa for ca. 40 000 år sidan. Då eksisterte òg megafaunaen med dyr som mammutar, ullnesehorn, kjempehjort og sabeltiger. Men for ca. 15 000 år sidan byrja desse å døy ut, utan at ein heilt veit kvifor, medan reinsdyret overlevde.
Boka viser kart over dei naturlege leveområda til reinen i verda, men òg område der reinsdyra er introdusert av menneska. Dei sju ulike underartane av Rangifer tarandus og deira leveområde er sjølvsagt med. Vidare blir det biologiske og økologiske perspektivet presentert, ikkje minst med fokus på kor tilpassingsdyktig til det kalde klimaet reinsdyret er, ei tilpassing og ei spesialisering som har blitt til over svært lang tid.
Beite
Ein illustrasjon frå boka som viser korleis reinen har tilpassa seg eit kaldt klima. Det kalde blodet frå klauver og bein blir varma opp av det varme blodet som kjem. Og blodet sirkulerer lengre i beina når det er kaldt ute. Ved varmare vær sirkulerer blodet lengre ut mot huda. Illustrasjon frå boka.
Reinens utnytting av beite til ulike årstider er eit viktig og kjent fenomen. Vinterføda med fokus på ulike lavsortar, vidare røter som reinen beitar på i myrar, og sommarføda med mangfaldet av grøne vekster, gras, urter, blad frå ris, buskar og tre. Det handlar om vekstane på taigaen og på tundraen. Mot slutten av sommaren renner reinen etter sopp, ei føde som er ei god proteinkjelde, soppen bidreg òg til at mikroorganismane i vomma tilpasser seg til å bryte ned soppkomponenten i lavet, ifylgje forfattaren.
Lavartane er mange. Fire vanlege som reinen beitar på er bl.a. kvitkrull, gulskinn, reinlav (grå og lys) og saltlav på stein. Men òg nokre som reinen kan beite på under vårvinteren og våren så som skjegglav, kvistlav og gulkrinslav på stein.
Sene med kneppande lyd
Rovdyra og reinen har eit eige kapittel, det same med parasittane og reinen. At reinen er eit flokkdyr er velkjent, men her kjem ei opplysning som kanskje ikkje så mange kjenner til. Reinen har eit senefeste i bakbeina som går over beinutskotet og kvar gong reinen flyttar seg oppstår ein kneppande lyd. Dette blir brukt som eit varsel til dei andre dyra som forstår at no er det fare på ferde. I den mørke årstida i nord er dette meir effektivt enn til dømes ein kvit gump som nokre andre hjortedyr brukar.
Årssyklusen til reinen ligg til grunn for dei åtte årstidene som den samiske reindrifta lever etter. Tek me kalvingsperioden, er flokkstrukturen forskjellig frå fjellrein til skogsrein. Strategien når reinsdyra går for seg sjølve og kalvar, kan elles ha å gjera med at ein einsleg rein ikkje gjer så mykje av seg som ein heil flokk.
Reinen har eit senefeste i bakbeina som går over beinutskotet, og kvar gong reinen flyttar seg oppstår ein kneppande lyd. Dette blir brukt som eit varsel til dei andre dyra, som forstår at no er det fare på ferde. Dette er tamrein frå Vågå tamreinlag. Foto: Kjell Bitustøyl
Mennesket og reinen
Mennesket har fylgd reinsdyra i svært lang tid og tilpassa gjeremåla til årsrytmen til reinsdyret. Slik har reinen lege til grunn for arktiske og subarktiske jaktkulturar, både i den gamle og den nye verda. Dei domestiserte og dei ville reinane har ulike namn blant reindriftsfolk. Når det gjeld jaktmetodar, handlar mykje om å kjenne reinens vandringsvegar og korleis reinen reagerer når han blir skremt. Å jakte på reinsdyret når dyra kryssa eit vassdrag har vore svært vanleg, dette blir praktisert framleis den dag i dag.
Semidomestisert
Domestisering har fått eit eige kapittel i boka. Ofte starta dette med at nokre dyr blei tamde og så valde ein ut dei som hadde ettertrakta eigenskapar slik at desse formerte seg vidare. Reinen er elles det einaste hjortedyret som har late seg domestisere, men korleis dette gjekk til i starten er ukjent. At reinsdyret er eit typisk flokkdyr har gjort at reinflokkane har vore lette å styre. I høve til andre tamme dyr er reinen eigentleg semidomestisert, dvs. at reinen berre delvis er styrt av menneske etter som reinen er utsett for eit naturleg utval, t.d. i høve til rovdyr. Difor har tamreinen dei ”ville” eigenskapane sine intakt, slik Berit Inga formulerer det.
Det finst om lag 20 ulike folkestammer i verda som lever av reindrift, dei held til nord i Asia og nord i Europa. Desse er spreidd over enorme område og kan ha eit tusenårig forhold til reinen. Samane er i fylgje Berit Inga dei talrikaste, ca. 100 000 individ fordelt på fire land, Noreg, Sverige, Finland og Russland. Rundt 10 000 av desse lever av reindrift. Boka viser eit kart over alle folkegruppene i russiske/asiatiske område som driv med reindrift. Mange av desse er svært små, det kan vera nede i berre nokre hundre menneske.
Kart over reindriftsfolk i Nord-Europa og Asia. Illustrasjon frå boka.
Framtida
Klimaendringar vil koma til å ha stor betydning i høve til korleis reinsdyra klarar seg, det kan bl.a. føre til mangel på mat på grunn av meir ising vinterstid. Eit anna scenario Berit Inga skisser opp er at eit varmare klima kan føre til at skogsområde med lavmarker endrar karakter, andre vekstar vil kunne vandre inn og fortrenge lavet. Tette mørke skogar med hovudsakleg mosevekstar vil overta, og mosar er ikkje mat for reinsdyr.
Menneskeleg påverknad er ein annan faktor, til dømes er det vanskeleg for reinsdyr å ferdast på regulerte vassdrag. Dette og andre menneskelege behov for elektrisitet og fossilt brensel, t.d. gruvedrift, og vindkraftparkar, vil påverke reinsdyra negativt, alt dette for at det moderne mennesket skal kunne leva vidare. ”Då tänkar man inte på att renskötare eller karibofolk som lever av renen i naturen också ska överleva”, avsluttar Berit Inga.
Kva vil framtida bringe med seg for dei som lever av reinen? Frå Riast/Hylling reinebeitedistrikt på Røros. Foto: Kjell Bitustøyl
Deltakarane på AUC-konferansen fekk møte den samiske reindrifta i samband med ei utflukt til Laponia – verdsarvstaden som ligg i kommunane Jokkmokk og Gällivare. Mikael Kuhmunen, “ordförande” i Sirges sameby i Jokkmokk, fortalde levande om både gleder, sorger og utfordringar knytt til reindrifta i dag. Sirges er Sveriges største sameby og har hatt og har store utfordringar med omsyn til storstilt vasskraftutbygging, skogsdrift m.m. Foto: Kjell Bitustøyl
Ettersom årets Arctic Ungulate Conferance (AUC) var lagt til Jokkmokk i Nord-Sverige, var det naturleg med fokus på samisk reindrift, samisk kunnskap og samisk kultur. Elles var innleiarar frå fleire land, blant anna Canada, innom forholdet mellom akademisk forskingsbasert kunnskap og tradisjonell kunnskap, oftast knytt til urfolk. Mange etterlyste sterkare samarbeid på dette området, eit samarbeid der initiativet nok må koma frå den sterke parten, forskingsmiljøet med basis i storsamfunnet.
“Reindeer herders day”
Temaet “forsking og tradisjonell kunnskap” fekk ekstra fokus i samband med “Reindeer herders day”. 15 reindriftsutøvarar frå Sverige, Noreg og Finland var inviterte for å koma med sine perspektiv og sine ynskje til forskarane. Denne seksjonen inneheldt ein interaktiv del der reindriftsutøvarane fekk møte forskarar på AUC-konferansen for opne dialogmøte. I førekant av denne dialogen var det ein runde der reindriftsutøvarane gruppevis fekk leggje fram dei viktigaste synspunkta sine på kvar skoen trykkjer, kvar behovet for forsking er størst.
Eit gjennomgåande tema var at ein ynskjer at tradisjonell kunnskap blir lytta meir til, i form av dokumentasjon, men òg i høve til formidling. Reinens rolle og reinens plass i landskapet var eit anna tema. Reindriftsutøvarane ynskte seg elles større moglegheiter til å delta i, og til å bli sterkare involvert i forskinga. Vidare etterlyste dei betre kommunikasjon for å handtere konfliktar. Rovdyr opptok naturleg nok mange, bl.a. at lovverket ikkje er godt nok. Frå Finland kom det her ei stor bekymring i høve til turisme på grensa mot Russland der ein legg ut mat til rovdyra, særleg bjørn, for å lokke til seg foto-turistar.
Tap av beiteareal
Eit sentralt tema var tap av beiteareal, til gruvedrift, vasskraft, vindkraft, skogbruk, jakt med hund, turisme m.m. Reindriftsutøvarane er opptekne av at dyra skal få ro til beiting og stilte spørsmål om når grensa er nådd i høve til alle dei ytre påverknadane frå storsamfunnet. Her kan det trygt skytast inn at den norske villreinen står overfor mange av dei same utfordringane.
Kajsa Kuoljok er etnolog tilsett ved Àjtte museum i Jokkmokk, ho driv med ein doktorgrad knytt til temaet bruk av GPS-sporing i reindrifta, sett i samanheng med tradisjonell samisk kunnskap om reinen som er bygt opp gjennom generasjonar. Dette kan kanskje òg vera eit interessant tema i norsk debatt omkring bruk av GPS både i reindrifta og i villreinområda? Foto: Kjell Bitustøyl
Mange meinte det bør forskast meir på økonomien i reindrifta, korleis unge skal våge å ta over og satse på denne næringa. For risikoen har auka, og det har oppstått nye vanskar med etablering. På den andre sida har ein dei tekniske utfordringane og moglegheitene, til dømes ved bruk av GPS og droner. Dette siste har blant anna ført til betre dokumentasjon av kvifor reinen skyr visse område, kvar dei har trekkrutene sine o.l.
I samband med tap av areal, blei det etterlyst korleis ein skal få erstatningsområde for tapte beiteområde, til dømes i høve til skogdrift og tap av tilgang på både marklav og “henglav”, som ein kallar det på svensk. Klimaendringane var òg eit viktig tema, der kom det fram at der er store geografiske skilnader. Ei svært konkret bekymring var elles at reindriftsutøvarane er redde for auka kostnader til drivstoff.
Reinsdyr – sunne og friske?
I høve til sjukdom og helse handla det mykje om korleis ein skal handtere endring i beitetilhøve og klima. Ein ynskte seg betre tilgang på ekstrafór, til dømes høy. Denne problemstillinga er førebels meir aktuell i Finland og Sverige enn i Noreg. Særleg i Finland har bruk av ekstra fór skote fart i reindrifta, med dei konsekvensar det får for ikkje minst helsesituasjonen til reinsdyra. Dette var eit tema fleire var innom under konferansen.
Eit anna moment var at ein del reindriftsutøvarar kvir seg for å levere inn daude dyr til veterinærstyresmaktene, dei dreg dei heller ut i skogen. For som det blei sagt: “reinsdyr er forventa å vera sunne og friske”. Dette vil forskarane endre på, og då er det snakk om haldningsendringar i det samiske samfunnet. I denne saka kom det fram at veterinærprofessor i Tromsø, Morten Tryland, har drive med kursverksemd med utgangspunkt i nettopp denne problemstillinga.
Svenske eller samiske lover?
Anna Kaddik frå Svenska Samernas Riksförbund (SSR) kom med framlegg om at samar burde forske meir på seg sjølve og sin eigen kultur, basert på samisk kunnskap, blant anna med bakgrunn i at lovane er skrivne av “nokon andre” som ho formulerte det. Malin Brännström, forskar med bakgrunn frå ein sameby, var inne på noko liknande. Ho meinte at ein i høve til forsking burde legge meir vekt på dei interne reglane og regelpraksisen i samebyane enn den svenskdominerte rettspraksisen som er “normen”.
Dette var berre eitt av svært mange tema som var oppe, og her er ikkje staden for å dukke djupare ned i dette materialet. Men oppsummert kan ein trygt seie at arrangøren greidde å få fram meir av det samiske kulturelle perspektivet, og meir generelt urfolksperspektivet. Det blei blant anna sagt at den svenske staten (som den norske) har eit spesielt ansvar for samebyane og samekulturen, og at den levande kunnskapen skal komplettere vitskapleg kunnskap. Dette gjeld òg i høve til debatten kring biologisk mangfald, der òg den samiske kunnskapen bør inkluderast meir. I denne saka blei det peika på Sametingets rolle og det internasjonale perspektivet med FN’s urfolksdeklarasjon.
Villreinnemnda for Reinheimen-Breheimen lyser ut middel til villreintiltak. Villreinnemnda har kr 212.534,- til utdeling i 2019, søknadsfrist er 20.10.19.
Tilskot til villreintiltak er innbetalte fellingsavgifter for villreinjakt som blir ført tilbake til det einskilde villreinområde. Middel kan bli brukt til tiltak som:
Styrker forvaltninga av villreinstamma.
Styrker kunnskapen om villreinen sin arealbruk i både nåtid og fortid.
Fremmar befolkninga sin forståing og kunnskap om villreinen sin bruk av fjellområda.
Illustrasjon, høst i villreinfjellet. Foto: Ingrid Sønsterud Myren, Norsk villreinsenter
Søknad skal innehalde målsetting og beskriving av tiltaket, budsjett (kostnadar og finansiering) og tidsramme for gjennomføring, namn og kontonummer til søker.
Send søknaden til:
Villreinnemnda for Reinheimen-Breheimen Moavegen 30 2690 Skjåk
Veterinærinstituttet har konkludert med at bukken i Våmur Roan ikke hadde skrantesjuke. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing
En innledende test på hjernemateriale fra en villrein skutt i Våmur Roan ga svakt utslag på skrantesjuke. Nå har imidlertid Veterinærinstituttet sammenstilt annen informasjon og konkludert med at dyret ikke hadde sykdommen.
Det var kun på hjernematerialet og ikke lymfematerialet at bukken testet svakt på skrantesjuke. Det var et utfordrende element for Veterinærinstituttet at det ikke var tilstrekkelig hjernemateriale til mer enn en test. Allikevel har de nå, basert på annen innsamlet informasjon, konkludert med at prøven var negativ.
Rester av dyret som ble felt, ble hentet ut av Statens naturoppsyn ut i fra et føre-var hensyn etter de innledende testene. Kartleggingsprogrammet fortsetter som planlagt i Våmur Roan og alle andre villreinområder.
Dagens villrein på Hardangervidda har sterke innslag av tamreingener. Foto: Kjell Bitustøyl
Villreinjakta på Hardangervidda er i fokus i desse dagar, med rein bukkejakt i år. Korleis er det eigentleg med historia til Noregs største villreinstamme? I denne artikkelen skal me sjå nærare på historia om villreinen på Hardangervidda knytt til det sterke innslaget av tamrein som har påverka denne stamma over lang tid.
“Villreinen på Hardangervidda anslåes i dag til å bestå av 70 % tamrein, og det skyldes i stor grad frislepp og rømninger”. Dette står å lesa i Punsvik og Frøstrup si bok “Villreinen – fjellviddas nomade” (2016). Denne historia er relativt godt kjent, me skal difor i denne artikkelen gå meir konkret til verks i korleis dette sterke innslaget av tamrein har blitt til.
Villrein på vidda, kanskje ein etterkomarar av forvilla tamrein? Foto: Kjell Bitustøyl
Tamreindrifta på Hardangervidda har gjeve mange slags utslag. I perioden der dei fyrste sportsjegerane tok i bruk villreinfjellet, var det den “edle” villreinen som galdt, tamreinen blei sett på som “lågstatus”, som forureining. Tamreinen blei betrakta som eit trugsmål mot villreinstamma. Dette står på eit vis i kontrast til det som genforskar Knut Røed i nyare tid har lyft fram; at innførsel av tamrein på Hardangervidda faktisk har ført til eit positivt genetisk mangfald med vesentlege innslag av “nytt blod” frå andre reinstammer. Kanskje er den meir tilpassingsdyktig for ulike endringar med meir genetisk mangfald?
At villreinen stadig vekk har høgare “verdi” enn tamreinen, finn me eksempel på den dag i dag, til dømes i forteljinga om tungsvassabotørane under krigen. Det heiter at “dei levde av villrein” inni fjellet. Jens Anton Poulsson, som var sentral i tungtvassaksjonen, har sjølv fortalt til ekspert på temaet, Tor Nicolaysen, at den fyrste reinen han skaut i desember 1942 hadde øyremerke. At representantar for sabotørane rett etter krigen skal ha tilbode tamreineigarar erstatning for rein dei hadde skote for å overleva, tyder på å det var fleire enn éin tamrein som hadde falle for sabotørane sine kuler.
Eldste tida
Dei tidlege forsøka med tamrein som skriv seg heilt tilbake til 1780-åra, fekk truleg ikkje særleg stor innverknad på villreinstamma, for det var berre spreidde forsøk og få dyr. Heller ikkje i det ein kan kalle den andre tamreinperioden, dvs. frå midten av 1830-talet til ca. 1860, kan ein snakke om store tamreinflokkar, sjølv om ein no finn forsøk med tamrein i dei fleste bygdene rundt vidda. I høve til det som er dokumentert, er det også no snakk om relativt små flokkar, frå eit titalls dyr til mellom 100 og 200. Desse tala må sjåast i samanheng med at ein i dei samiske tamreinområda heller ikkje hadde nåme nære så store flokkar som seinare, då den ekstensive reindrifta meir og meir tok over. I den intensive reindrifta som i nokre område heldt seg til litt innpå 1900-talet, var det mjølkerein ein dreiv med, då måtte ein ha tammare dyr og mindre flokkar. I den ekstensive reindrifta, som handlar mest om kjøtproduksjon, er det derimot snakk om langt fleire dyr per reineigar. Og sjølv om her er mange historier om tamrein som rømte eller blei forvilla i denne perioden, og slik sett kan ha påverka villreinstamma, må ein nok til perioden etter 1880 for å finne den sterkaste påverknaden på villreinen frå tamreinflokkane på vidda.
På Rørosvidda har snøskuteren, som i nesten alle tamreinområde, teke over som reingjetarens viktigaste reiskap vinterstid. Foto: Kjell Bitustøyl
Oppblomstring av tamreinsdrift etter 1880
Det er fleire grunnar til at det blomstra opp med tamrein frå 1880-åra og framover, men om ein forenklar litt, er det nokre faktorar som kan trekkast fram:
Nedgangen i villreinstamma mot slutten av 1800-talet på grunn av meir effektive børser. Slik blei store område liggjande ”tome” for rein, og med det var det mange som såg for seg ei ny inntektskjelde med tamreindrift.
Samar som kom med eigen rein. Det gjeld fyrst og fremst fram i åra før 1900, då kom det lover mot slik etablering. Av dei større flokkane som er mest kjent tek eg med éin i 1885, på 800-1000 dyr. Desse fór vidare til Setesdal etter om lag eitt år på vidda. Vidare den største flokken, 4000 rein, som kom over Hardangervidda til Setesdal i 1892. Her rømte det ein del rein nordover att, noko som òg skjedde med andre slike flokkar.
Mange tamreinselskap blei betre organisert, som oftast i aksjeselskap med lokale eigarar. Ein modell som breidde om seg til dei fleste bygdene rundt vidda.
Selskapa tilsette samiske gjetarar som var dei som kunne dette med reindrift. Dette er ein praksis som langt på veg heldt seg heilt til det var slutt med reindrifta på Hardangervidda i 1957, sjølv om det etter kvart òg blei mange dyktige bygdefolk som lærte seg reinsgjetaryrket.
Reinsgjetarar på jobb på Hardangervidda, kanskje for Telemarken Reinsdyrselskap, Halvor Loftsgarden frå Rauland (t.v.) og sørsamen Nils Thomas Nilsen (1854-1913), opphavleg frå Namdalen. Tidspunktet er usikkert, og biletet må vera frå før 1913. Det som er kjent er at Nils T. Nilsen var reinsgjetar i 20 år, fyrst for Lars Berunuten, seinare for Rauland Reinkompani og Telemarken Reinsdyrselskap. Foto utlånt av Solveig Loftsgarden
Det er skrive mykje om reinen på Hardangervidda, og ein gjengangar er utveksling mot andre villreinområde, til dømes Setesdalsheiane og Nordfjella. Denne debatten er framleis levande i høve til temaet arealfragmentering og vandringsvegar. Men i denne artikkelen er dette ikkje noko tema. I staden skal me ta med ein oversikt, så langt det har vore mogleg, over selskap som har eksistert i stuttare eller lengre periodar, og kva som er dokumentert av innkjøp. Denne oversikta er sjølvsagt korkje fullstendig eller heilt eksakt, men gjev oss likevel ein peikepinn på omfanget av denne “innførselen” av tamrein til Hardangervidda. Noko som gjer biletet komplisert er all utvekslinga og handelen mellom dei ulike tamreinselskapa, dette må ein ta med som ei viktig faktor. Ein annan faktor er fusjon mellom ulike selskap. Me har valt å liste opp tamreinselskapa kommunevis:
Hol
Hol reinskompani (1885-1917), seinare Hol og Ål reinco, med rein delvis på nordsida av Hallingskarvet. Reorganisert fleire gonger, bl.a. 1960.
Hol reinsamlag (1889 – 1910), også kalla Reinthon tamreinlag, kjøpte i 1901 1000 rein av Sysendalskompaniet. Dette kompaniet kjøpte òg Reinthonkompaniet og Tuftekompaniet. Dette laget hadde området vest for Hallingskarvet langs Usta.
Tuftes reinkompani (1897- ?), gjekk inn i Hol reinsamlag etter kvart.
Haugastøl reinkompani (1925/26 – ), starta med 300 rein kjøpt inn frå Rørostraktene.
Dagali og Skurdalen reinkompani (1934 – 1956), kjøpte 900 dyr frå Finnebotn reinssamlag i Hol, før det hadde dyra kome frå Sverige via Valdres. Laget spedde på flokken med 600 rein i 1953, innkjøpt frå Jämtland, og litt færre, ca. 500 rein, frå same området året etter.
Ustedalen reinlag (1955-1964), overtok til dels reinen til Dagali og Skurdalen reinkompani.
Eidfjord
Sysendalskompaniet (1887 -1901), starta med 100 dyr, men selde heile flokken til Hol reinsamlag i 1901.
Eidfjord reinkompani (1891- ) med beiteområde i Eidfjord sameige og Halne sameige.
Hardanger reinkompani (1895 – ), gjekk saman med Eidfjord reinkompani i 1900. Kjøpte 300 dyr av Knut Haukeliseter i 1895. Reorganisert 1900, som Hardanger reinkompani II, men lagt ned i 1910.
Veigkompaniet (1894 – 1899), kjøpte 400 dyr av sameekteparet Lars og Sigrid Johnsen, som dreiv med eigen rein som hadde kome sørover 1892. Selskapet selde aksjane sine til Eidfjord reinkompani før 1899.
Øvre Eidfjord reinsamlag, seinare Øvre Eidfjord Reinco (1907-1924), sørlege delen av Eidfjord kommune som beiteland. Kjøpte 200 dyr av samane Renander/Johnsen 1907.
Hardanger reinco (1927-1956), starta av grunneigarar i Sysendal og Simadal. Kjøpte 264 dyr frå Bygdin til oppstarten. I 1900 blei det Hardanger Reinco II, som då var ei samanslåing av Eidfjord Reinkompani, Hardanger reinkompani I og Veig-kompaniet. Hardanger Reinco slo seg saman med Dagali og Skurdalen reinkompani i 1943.
Vinje
Lars Berunuten (1884 – ), kjøpte inn 130 rein i Namdalen 1884 og samarbeidde bl.a. med samar med eigen rein.
Rauland Reinkompani (1888-1899) starta opp med ca. 150 rein, kjøpt frå Rørostraktene.
Fougner Christianiakompaniet (1891-1899), hadde kjøpt opp store fjellvidder både i Tinn og Vinje.
Telemarken Reinsdyrselskap (1899-1916/17), overtok reinen til Rauland Reinkompani og Fougnerselskapet. Seinare òg reinen til Tinn renhjordselskap. Dei overtok store fjelleigedomar.
Vågsli tamreinco (?). Lite er kjent omkring dette laget. Berre at dei hyra inn ein samisk gjetar, Thomas Paulsen, busett i Eidfjord, for å skilje vill og tam rein på eit tidspunkt.
Skarbudalen Rensdyrlag (ca 1907- ), slo seg saman med Løvstukompaniet frå Numedal (ca 1912-1917).
Tinn
Tinn renhjordselskap (1890-1913). Starta opp med ca. 300 dyr, innkjøpt frå Namdalen, i tillegg kom dei samiske gjetarane kom med eigne dyr.
Tinn reinsamlag (1947-1956). Fuglestegkarane kom med ca. 800 rein i 1947, skilt ut frå ein større flokk som kom frå Vest-Jotunheimen.
Nore og Uvdal
Opdal Renkompani (1890-1957). Kjøpte ca. 230 rein av Lars Berunuten og Knut Haukelisæter til oppstarten i 1890. Av frykt for innavl blei det kjøpt inn ca. 225 bukkar frå Olav Grøv i Valdres i 1934. Denne flokken var opphavleg bukk kjøpt inn frå Härjedalen i Sverige. Her må òg reknast inn at einskilde av gjetarane kom med eigne dyr.
Thorsrudkompaniet (1903-1915). I oppstarten gjette ein samefamilie med eigen rein, som ein del av flokken. Til slutt blei flokken kjøpt opp av Lars og Knut Gardsteig og to-tre brør Løvstuen frå Numedal.
Odda
Eit tamreinlag i Seljestad (1890 – ?), skipa av grunneigarane i området.
Røldal reincomp. (1898 – ?). Lite er kjent om dette laget, men det skal ikkje ha vart i særleg mange år.
Tala i denne oversikta må ein sjølvsagt ikkje ta som 100 % korrekte, det einaste som er sikkert er at det har kome fleire tamdyr enn dei som dokumentert her.
Krigen gav nådestøyten
Svingingane i dyretalet innafor tamreinperioden 1880-1957 er nokså dramatiske. Ofte ser ein at når villreintalet gjeng ned, aukar det på med tamrein. Og mest tydlege utslag motsett veg, fekk ein under 2. verdskrig då blokaden rundt vidda etter tungtvassaksjonen i 1943 førte til kaos for tamreindrifta. Eit kaos som gav tamreindrifta på Hardangervidda nådestøyten. For sjølv om selskapa heldt fram eller nye selskap blei oppretta rett etter krigen, var problema med blanding av vill og tamrein så store at dei selskapa som var att måtte gje opp drifta i 1956-57. Om ein ser berre på statistikken for villreinen, ser ein fleire større bylgjedalar. Etter at villreinen blei freda over heile landet frå 1902 til 1906, auka stamma òg på Hardangervidda. Samtidig er det rundt 1910 at tamreindrifta er på det mest omfattande på vidda. Mot slutten av 1920-åra er det ein gradvis stor nedgang i talet på villrein, utan at der finst éin einskild grunn til dette. Her spriker tala noko, men det ser ut til å variere frå nede i 800 dyr til 2-3000 dyr. I alle høve er dette få samanlikna med den villreinstamma ein seinare får på Hardangervidda. Den kraftige auken i villreinstamma rett etter krigen og framover har sjølvsag
t samanheng med rømt tamrein. Det finst òg dokumentasjon på at selskap sleppte dyra sine i staden for at okkupasjonsmakta skulle få kloa i dei. Dagens “fargerike genkart” på Hardangervidda har altså si heilt logiske forklaring.
Mange sørfrå var til Rørostraktene for å kjøpe inn tamrein. Dette er kan hende ein “søring” som har kjøpt seg rein. I tidlegare tider var det å bruke ski når ein skulle drive rein. Foto utlånt av Rørosmuseet
At blokaden under krigen var ein utløysande faktor på Hardangervidda kan ein òg hente prov for i granneområda. I Setesdal, der ein ikkje hadde ein slik blokade, heldt ein fram med tamreindrift til 1979, det same galdt for Hallingdal/Nordfjella, der siste tamreinen blei slakta ned i 1982.
Fotråte ser ut til å være et ganske omfattende problem i 2019. Denne villreinkalven ble avlivet på Hardangervidda med en omfattende infeksjon. Foto: Anders Mossing
Så langt i årets reinsjakt er det meldt om en rekke tilfeller av villrein med fotråte i flere villreinområder. Miljødirektoratet kommer nå med råd om hvordan dette skal håndteres av jegerne, i en sak på hjorteviltportalen.no.
Fotråte skyldes infeksjon med bakterien Fusobacterium necrophorum og er smittsom. Denne bakterien kan forekomme i mage-tarmkanalen og skilles ut gjennom avføringen og “infisere” jordsmonnet. Små rifter og sår i huden rundt dyrenes klauver fungerer som inngangsport for bakterien. Smittoverføring skjer hovedsakelig gjennom sommerhalvåret, og fuktige vær- og beiteforhold ser ut til å medføre økt forekomst. Bakterien vil også kunne overleve i lang tid under slike forhold. Reinens flokkatferd skaper gode muligheter for smitte mellom dyr.
Man vet ikke med sikkerhet hvordan det går med dyr som er smittet med fotråte. Dersom betennelsen er avgrenset til en fot og ikke for omfattende kan det ikke utelukkes av de kan bli friske. Det er imidlertid grunn til å tro at et stort flertall vil dø.
Etter §§ 28 – 29 i Forskrift om utøvelse av jakt, felling og fangst skal jegere avlive dyr som ikke kan overleve eller bli friske. Det anbefales nå jegere å avlive villrein som er synlige halte, av hensyn til dyrevelferd og smittehygiene, men påpekes også at hver enkelt jeger plikter å gjøre en selvstendig vurdering av dyrets generelle tilstand før eventuell avliving.
Jegere som feller dyr pga. fotråte skal følge de generelle instruksjonene om skadd eller syk rein. Les mer i SNOs infofolder om villreinjakt. I folderen er også kontaktinformasjon til oppsynet, som skal varsles ved eventuell avliving. Miljødirektoratet ber også jegere som feller rein med fotråte om å ta vare på foten. Disse bør fryses ned og sendes Veterinærinstituttet etter endt jakt.
Minner også om at det skal tas skrantesjuke-prøve av slike dyr, uavhengig om de felles på kontrollkort eller ei og uavhengig av om dyret skal brukes som mat.
Seterbebyggelsen ved Vesllie på Hjerkinn har vært gjenstand for massiv oppmerksomhet den siste tida. Historien starter imidlertid over hundre år tilbake i tid.
Rolstadsætre, med HFK-sletta i bakgrunnen. Foto: NIKU
Området ved Vesllie ble i tidligere tider brukt som felæger, og rundt 1870 ble det tradisjonell seterdrift på Rollstadsætre (Kilde: NIKU). Ca. 50 år senere, i 1923, ble skytefeltet på Hjerkinn etablert. I begynnelsen var aktiviteten i skytefeltet relativt beskjeden, men økte etter hvert. På nabovollen til Rollstadsætre bygde familien Bentdal seter i 1932, denne var i drift en kort periode fram til 1946. Det har med andre ord ikke vært aktiv setring i området på lang tid. Forsvaret kjøpte setrene og vegen fra privat eie på 60-tallet, og setrene har verken blitt brukt til seterdrift eller turisme siden.
I 1999 vedtok Stortinget at skytefeltet på Hjerkinn skulle legges ned og føres tilbake til sivile formål, som ledd i en omfattende plan for utviding av verneområdene på Dovrefjell. Vedtaket ble gjort i forbindelse med opprettelsen av det nye øvingsfeltet «Regionfelt Østlandet», og var et viktig avbøtende tiltak. Tapet av naturverdier i det nye øvingsfeltet skulle kompenseres med restaurering av naturverdier på Dovrefjell.
I april 2018 ble det tidligere skytefeltet vernet, og det ble samtidig bestemt at seterbygningene ved Vesllie skulle fjernes. I NIKUs kulturminnekartlegging står det: «Bygningene bærer preg av å ha vært i offentlig eie og mangler et personlig preg.» Bygningene er vurdert til å ha liten til middels bevaringsverdi. I høringen av verneforslaget støttet fylkeskommunen, som er regional kulturminnemyndighet, forslaget om å fjerne seterbygningene av hensyn til villrein. Og Riksantikvaren avviste i fjor en forespørsel om å reise fredningssak for setrene.
Klima- og miljøminister Ola Elvestuen har vært i hardt vær i høst. Foto: Mona Lindseth/Venstre
Vedtaket om riving av setrene har skapt massiv motstand, og særlig ordførerne i Dovre og Lesja har engasjert seg for å bevare seterbygningene. Det store engasjementet førte til at Klima- og miljøminister Ola Elvestuen vurderte rivingsvedtaket på nytt i begynnelsen av august.
I pressemeldingen fra Elvestuen (12.08.2019) står det: «Spørsmålet om bevaring av seterbygningene i Vesllie ble grundig vurdert i prosessen som ledet frem til vern. Bakgrunnen for vedtaket om å fjerne bygningene, er hensynet til villrein og villreintrekket i området. Dersom én eller flere bygninger i Vesllie beholdes, forventes ferdselen i området å øke.»
«Det er viktig for å opprettholde villreintrekket rundt Snøhettamassivet at villreinen ikke forstyrres for mye av inngrep og menneskelig ferdsel. Vedtaket om å rive seterbygningene er en del av grepene vi tar for å redusere den samlede belastningen for villreinen i området.»
«Ut fra en vurdering av verneverdiene og hensynet til villreinen har jeg kommet til at det ikke er grunnlag for å sette i gang noen prosess for å endre vedtaket. Hensynet til villreinen veier tyngst i denne saken,» sa Elvestuen i samme pressemelding.
Uttalelsene fra Elvestuen la imidlertid ingen demper på engasjementet i saken. Mandag 19. august – dagen før Forsvarsbygg skulle starte rivingen – møtte rundt 60 mennesker opp på Hjerkinn for å demonstrere. «Det er ingen skam å snu!» stod det på plakatene.
Senere på dagen kom det kontrabeskjed fra Elvestuen: «Det er mye engasjement og uro i denne saken. Vi har derfor valgt å utsette rivingen. Den vil ikke bli gjennomført i høst.» Siste ord er nok ikke sagt i denne saken.
Som en avsluttende kommentar vil vi gjerne presisere at vi på Norsk Villreinsenter verken driver med forvaltning eller politikk. Vår jobb er blant annet å bidra med fagkunnskap. Slik vi ser det, er det ett moment som har vært lite diskutert: Dersom de får stå – hva skal setrene brukes til? All forstyrrelse er i utgangspunktet negativt for villreinen, men det er omfanget på bruk og ferdsel som vil avgjøre i hvor stor grad villreinen blir påvirket.
Det var kvinnene som stod i bresjen for Arctic Ungulate Conference 2019 med Birgitta Åhman, heilt til høgre, som leiar for konferansen, vidare tre frå staben Birgitta hadde rundt seg, f.v. Heidi Rautiainen, Alessia Uboni og Anna Skarin. Foto: Kjell Bitustøyl
Den 15. AUC-konferansen gjekk av stabelen 12.-16. august i Jokkmokk i Nord-Sverige. Her møttest forskarar på reinsdyr og moskus frå alle landa rundt den nordlege halvkule pluss forskarar òg frå mange andre land. Omlag 120 stk. deltok på konferansen, som blei ein avgjort suksess og ei viktig stadfesting av at fleire nasjonar står overfor dei same utfordringane i høve til sentrale miljøspørsmål: tap av areal og klimaendringar. Utflukt til verdsarvområdet Laponia var elles eit avgjort høgdepunkt.
Arctic Ungulate Conference (AUC) blir arrangert kvart fjerde år, og i år var altså Sverige vertskap. Det er gjerne slik at sjølv om dette er ein internasjonal konferanse, blir konferansen naturleg nok prega ein del av stoda i det aktuelle arrangørlandet. I 2015 blei konferansen arrangert på Røros, og lokal arrangør var Miljødirektoratet og Norsk institutt for naturforskning (NINA). Programmet då bar difor preg av kva desse to aktørane i denne samanhengen driv mest med: villrein. Og sjølv om Røros er eit viktig område for tamreindrift, var denne delen av “ungulates” i Noreg svært lite synleg på konferansen på Røros.
Med dette som bakteppe hadde nok dei svenske arrangørane i år lagt ekstra vekt på den samiske reindrifta og det som høyrer denne kulturen til. Ikkje så unaturleg etter som Sverige korkje har moskus eller villrein. Konkret nedfelte dette seg blant anna i ein eigen “reindeer herders day”, der reindriftsutøvarar frå Noreg, Sverige og Finland, 15 i talet, var inviterte for å vera med på eit møte med forskarmiljøet.
Tam og vill rein
AUC-konferansen er organisert med hovudinnlegg (“keynote lecture”) knytt til spesielle tema, og utfyllande innlegg gjerne basert på ferske forskingsresultat eller pågåande forsking. Ofte er desse kortare presentasjonar frå doktorgradsstudentar frå ulike universitet. Det heile starta med eit for nokon litt vagt tema, “Beyond wild and tame” ved David Anderson, University of Aberdeen, Skottland. Anderson er antropolog og har eit meir filosofisk blikk på temaet. Han forskar blant anna på relasjonane mellom jegerar og reinsgjetarar både i Europa, inkludert Russland og Nord-Amerika. Han utforskar grenselandet mellom forståinga av dei ville og dei domestiserte bestandane. Anderson sette på ein måte dagsorden for eit tema som blei ein gjengangar på konferansen: forholdet mellom tradisjonskunnskap og forskingsbasert kunnskap. Han var òg innom kor gamal reindrifta kan vera, også dét eit tema fleire var innom. Relasjonen menneske-dyr står sentralt i desse tankebanane, også når det gjeld forholdet til villrein eller caribou. Det ein har felles på tvers av landegrensene er bl.a. knytt til urfolk, anten det gjeld inuittar i Canada, samar i Norden eller dei forskjellige urfolka i Russland. I denne bolken var ein òg innom eit anna tema. Bruk av ekstra fôring i reindrifta, noko som er svært vanleg i Finland, men som òg aukar på i Sverige.
Klassifisering og gener
“Vår eigen” Knut Røed blei presentert som “the rock star of genetics”, som den internasjonalt anerkjende genetikar han er. Han snakka om eit for mange norske, kjent tema, om istida og korleis dei ulike variantane av reinsdyr har vandra inn i Skandinavia, men i andre delar av nordområda. Genforskinga finn fram til ulike variantar av rangifer basert på dagens reinsdyrstammer og kombinerer desse med analyser av eldre beinmateriale. Slik kan ein finne ut mykje om vandringsvegar, endring i bestandane, genetisk mangfald eller ikkje, osv. Dette materialet blir sett inn i ein større samanheng der også mennesket blir ein aktør, ikkje minst gjennom domestisering av reinen. Supplerande innlegg handla blant om korleis ein kan finne spor av nettopp dette, til dømes i form av kastrerte reinsdyr, og om ein kan spore desse i eit historisk beinmateriale.
Tre norske deltakarar på konferansen: f.v. Ingrid Sønsterud Myren frå Norsk villreinsenter nord, Vemund Jaren frå Miljødirektoratet og genforskar Knut Røed frå Norges veterinærhøgskole. Foto: Kjell Bitustøyl
På ein slik konferanse er det umogleg å få med seg alt som skjer, etter som der går føre seg innlegg parallelt. Rovdyr og rovdyrproblematikk gjekk såleis samtidig med genforskingstemaet.
Klima, beite og næring
Klima var eit heitt tema på Arctic Ungulate Conference. Foto: Kjell Bitustøyl
Eit stort tema på konferansen var det som omfatta svingingar i bestandane, med klima, beite og næringsforhold som stikkord. Krise og dramatisk nedgang i einskilde cariboubestandar var tema, ikkje minst sett i samanheng med klimaendringane. Her blei stoda på Grønland og dei sterke svingingane i bestandane der eitt tema, men òg eit verkeleg kriseramma område, Québec-regionen i Canada, der den eine cariboustamma, på grunn av fleire faktorar har hatt ein svært dramatisk nedgang. Store svingingar i desse flokkane har ein òg hatt tidlegare, men ein hovudkonklusjon er likevel at nedgangen er merkbar òg i andre cariboustammer. Her ser ein litt av det same som norsk villrein- og tamreindebatt dreiar seg rundt: tap av areal/arealfragmentering, vidare klimaendringane, problem med rovdyr m.m. Overbeiting var òg ein faktor som blei teke med.
Svalbardreinen og klimaendringane var òg i fokus på denne konferansen, i fleire innlegg. I Noreg er det Svalbard som har vore mest framme når det gjeld klimaendringar og rein. Les også den tredelte artikkelserien “Klima og rein – potensielle verknader på beite, helse og sjukdom” (villrein.no).
Mennesket og reinen
Menneskeleg aktivitet påverkar reinsdyra enten dei er tamme eller ville. Det aktuelle temaet vindkraft og reinsdyr hadde ein eigen seksjon på AUC, me kjem tilbake til eit innlegg som forskar Sindre Eftestøl hadde seinare i høst. Vidare var ein òg innom utfordringane som samarbeidet mellom tradisjonell kunnskap og akademisk forsking byr på. Også her vil villrein.no koma tilbake med ein eigen artikkel.
Lapponia
Ein fabelaktig dag blei det då alle blei med på busstur til verdsarvområdet Laponia med påfylgjande guida fottur og omvisning i Naturrum Laponia, nært opptil to store nasjonalparkar Sarek og Stora Sjöfallet og naturreservatet Sjaunja. Her er store villmarksområde, men òg sterke inngrep frå vasskraftutbygging gjennom lang tid, utbyggingar som har øydelagt mykje samisk beiteland og skapt store vanskar for reindrifta her. Leiar for Sirgas sameby, Mikael Kuhmunen, gav oss rørande og sterk formidling av nettopp denne historia på bussen heim tilbake til Jokkmokk.
Eit høgdepunkt: Besøk i verdsarvområdet Laponia i Jokkmokk kommune. Foto: Kjell Bitustøyl
Samisk reindrift m.m.
Torsdag var som nemnd sett av til samane og reindrifta, dels parallelt gjekk der òg foredrag om vandringsvegar, bestandsutvikling m.m. i ulike reinpopulasjonar, ein var bl.a. innom vill finsk skogrein, forsking på både vill og tam rein i Sibir og villreinjakt på Island. Vidare fekk moskusen og problemstillingar knytt til desse bestandane på Grønland, i Canada og i Alaska òg sin rettmessige plass. Ein eigen artikkel om “Reindeer herders day” kjem etterkvart.
Helse og sjukdom
Siste dagen var det veterinærane sin tur, det dreia seg bl.a. om temaene: konsekvensar av klimaendringane, helsemessige utfordringar med fóring av tamrein og skrantesjuke. Siste tema er eit tema som er langt meir kjent i Noreg enn i dei andre nordiske landa og vidare utover. Susan Kutz frå Canada hadde hovudinnlegget om helse og sjukdom sett i høve til klimaendringane, medan medforfattar saman med Kutz av boka: ”Reindeer and caribou – health and disease”.
Morten Tryland, Universitetet i Tromsø, tok for seg den norske skrantesjukehistoria og problematikken omkring denne. I USA er denne prionsjukdomen som kjent funne på elg og hjort, men så langt ikkje på caribou. Jørn Våge frå Norsk veterinærinstitutt snakka om det norske arbeidet og den aktuelle forskinga knytt til skrantesjuke. Frå Sverige kom der òg eit innlegg der ein tok til orde for å endre utdanninga innafor veterinærfaget for å bli meir inkluderande i høve til dei samiske samfunna og deira utfordringar, blant anna ved at ein òg må inkludere meir av den samiske erfaringskunnskapen om dette temaet.
Villreinen i Rondane står overfor betydelige utfordringer knyttet til menneskelige inngrep og aktivitet. I en ny interaktiv kartfortelling presenterer Norsk villreinsenter nå de viktigste forskningsresultatene, samt forslag til fremtidige løsninger.
Rondane – før og nå. Klikk for større versjon. Figur: Norsk villreinsenter
Tidligere var Rondane og Dovrefjell-Sunndalsfjella et stort og sammenhengende leveområde for villrein. Det som tidligere var et område på størrelse med Danmark er i dag delt opp i 6-7 delområder, med lite eller ingen utveksling. Forskning har dokumentert reinens utfordringer, og man har i etterkant lyktes med å finne forslag til flere tiltak som kan bedre forholdene. Alt dette kan du lære mer om i den interaktive kartfortellingen om Rondane, som er full av bilder, animasjoner, kart, videosnutter m.m.
