Årboka «Villreinen» har vært utgitt årlig siden førsteutgaven i 1986. Neste års utgave vil være klar fra månedsskiftet mai/juni. Ansvarlig utgiver er Villreinrådet i Norge, og vi håper du blir en av av bidragsyterne?
Innholdsmessig er det alltid stor variasjon og bredde i det som kommer på trykk i «Villreinen». Mange bidragsytere, med ulik bakgrunn, bidrar til at Villreinen alltid presenterer interessante og lærerike artikler. Fellesnevneren er interessen for norsk fjellnatur – og ikke minst – dragningen mot grådyra.
Meld inn artikkelforslag nå!
Redaksjonen håper at du blir blant bidragsyterne i «Villreinen 2021»! Eller kanskje du har tips om en god artikkel, eller forslag til en «bauta» innen villreinfamilien som bør profileres? Send inn ditt artikkelforslag innen 31. januar. Det er bare å ta kontakt med redaktør Fred Ivar Aasand, så blir vi enige om hvordan dette skal gjøres. Som belønnning for artikkelen og bildene blir du blant de første som får tilsendt neste års utgave av årboka, rett etter utgivelse.
Tidsplan for «Villreinen 2021»
(eksakte møtedatoer etc er ikke satt – forbehold om endringer)
31. januar 2021: Frist for å melde fra om aktuelle artikler/saker
27. januar 2021: Styremøte med redaksjonsrådsmøte (Teams)
1. mars 2021:Frist for å levere tekst og bilder tilredaktør
Primo mars 2021: Ombrekkingen starter
Medio april 2021: Styremøte (med redaksjonsrådsmøte)
Ultimo april 2021: De siste annonsene leveres red.
Primo mail 2021: Trykkeklar PDF sendes Villreinrådet (siste sjekk)
Medio mai 2021: Trykkeklar PDF sendes valgt trykkeri
Ultimo mai 2021: “Villreinen 2021” leveres på Honne
Primo juni 2021: Villreinrådets Fagdager (fordeling/utkjøring og distribusjon av Villreinen)
Det har blitt gjennomført to kalveteljingar på Hardangervidda 2020, den fyrste 25. juni, det var her det blei funne flest dyr. Ei vellykka strukturteljinga gjekk føre seg med helikopter den 20.11.2020.
Det er Norsk institutt for naturforskning og Hardangervidda villreinutval som står for desse teljingane. Kalveteljinga gjekk føre seg den 25. juni under gode vêrtilhøve, og mange av flokkane stod på snø. Sjølve teljedagen blei etter alt å dømme alle radiomerka dyr funne. Av dei totalt 6718 dyra som blei fotograferte var det 1883 kalvar.
Då ein ikkje lykkast med å få til stukturteljing frå bakken i etterkant av jakta, blei det brukt helikopter for å fotografere flokkane den 20. november. Teljinga blei vellykka, og ein fann totalt 5.526 dyr, av desse var 8% bukk 2,5 åringar, og 6% 3,5 åringar eller eldre. 1,5 åringar var umogleg å skilje ut, difor blei desse talt saman med simlene og utgjorde 63%. Kalveprosenten var då på 23%.
Fellingsoversikten frå jakta på Hardangervidda viser totalt 1411 dyr
Vi har fått tilbakemelding fra flere som ikke fikk årets utgave av årboka Villreinen i Posten, selv om de er abonnenter eller har særbestilt årets utgave.
Dette kan ha flere årsaker, men vi har en mistanke om at våre adresselister kan inneholde noen feil eller mangler.
Posten har blitt veldig nøye på at adressen må inneholde en veiadresse, og dette kan nok mangle, spesielt på noen de gamle adressene vi har i vårt register.
Vi ber derfor de av dere som opplevde at Villreinen 2020 ikke kom som forventet og fylle ut bestillingsskjemaet på denne linken. Skriv «adresseoppdatering» i kommentarfeltet, så skal vi få oppdatert vårt register slik at neste års utgave kommer til riktig adresse til rett tidspunkt.
Miljødirektoratet opnar opp for ein ny søknadsrunde innafor verdiskapingsprogrammet ”Villreinfjellet som verdiskaper”. Om lag tre millionar kroner kan delast ut, søknadsfristen er 15. februar. Nokre få endringar er gjort frå fyrste utgåve av verdiskapingsprogrammet
”Villreinfjellet som verdiskaper” er eit program som kom i gang i 2017, og som har som mål å stimulere til brei verdiskaping knytt til dei 10 nasjonale villreinområda. Særleg rettar tilskotsordninga seg mot reiselivet, i vid forstand. Programmet er tenkt å bidra til ei god gjennomføring av dei regionale planane, og til å utvikle og spreie kunnskap til ulike målgrupper.
Kva meiner ein med ”brei verdiskaping”?
Meininga med bruken av omgrepet ”brei verdiskaping” er at ein ikkje berre skal telje i kroner og øre, men at ein ser for seg ei verdiskaping som i større og mindre grad inkluderer fire pilarar: miljømessig, sosial,kulturell og økonomisk verdiskaping. Vektinga mellom dei fire formene kan vere ulik frå prosjekt til prosjekt. Eit døme på miljømessig verdiskaping kan vera å fjerne menneskeskapte og problematiske barrierer for villreinen, til dømes ein veg eller ein stig. Sosial verdiskaping er utvikling av engasjement og det å høyre til som oppstår ved samarbeid, samhandling, dugnad, friviljug innsats og fellesskap som ein del av det å høyre til i et lokalsamfunn. Kulturell verdiskaping inneber å auke kunnskapen og bevisstheita om lokal kulturarv, særpreg, tradisjonar og symbol som gjev grunnlag for stadeigen identitet og stoltheit.
Krav til søkjarar
Søkjarar må ha tilstrekkeleg organisatorisk og administrativ kapasitet og kompetanse til å kunne drive eit prosjekt. Døme på relevante søkjarar kan vera: kommunar, fylke, verneområdestyre, villreinutval, større organisasjonar eller autoriserte besøkssenter for naturinformasjon. Mindre aktørar som reiselivslag, friviljuge lag og foreningar, grunneigarlag og einskildpersonar med gode idear, men som ikkje fyller krava, kan eventuelt samarbeide med kommunar eller andre større aktørar om ein slik søknad. Det er i den samanheng tilrådd å ha med samarbeidspartnarar frå ulike interessefelt, t.d. forvaltning, utdanning, grunneigarar og reiseliv.
Søknaden
Søknadane må vera i samsvar med rammer og retningslinjer som ligg i den reviderte programplanen. Viktigaste endringane er at omgrepet ”hovudprosjekt” er teke ut, og at det er opna opp for at mindre prosjekt òg kan koma med, prosjekt med ramme innafor eitt til tre år. For meir detaljert informasjon om endringane som er gjort, sjå den reviderte programplanen.
Geografi
Ein søknad må ha tilknyting til eit avgrensa geografisk område eller konsentrere seg om eit tema som det skal arbeidast med i fleire geografiske område. Geografisk er søknadsområdet avgrensa til dei 60 kommunane i åtte fylke som er omfatta av dei regionale planane. Prosjektsøknader som legg vekt på geografisk spreiing og fleire problemstilingar og moglegheiter knytt til ulike nasjonale villreinområde, vil bli prioritert.
Kvart prosjekt skal innehalde fleire delprosjekt og/eller tiltak, som til saman skal oppfylle prosjektets målsetjing.
Økonomi
Inntil 50% av utgiftene i prosjektet kan dekkast av midlar frå verdiskapingsprogrammet, resten må dekkast av eigeninnsats eller eigne eller andre eksterne midlar.Tilskot vert gjeve for eitt år om gongen, men det er høve til å søkje på nytt for neste år. Kostnadsoverslag for seinare år skal då følgje søknaden.
Søknadar skal fremjast gjennom Miljødirektoratets elektroniske søknadssenter, og søknadsfristen er 15. februar 2021.
Spørsmål / hjelp med søknaden kan rettast til Miljødirektoratet:
Dei mest tamme reinsdyra i Cairngorm Reindeer Herd i Skottland blir gjort klare for oppdrag. Dette er ei årleg hending. Foto utlånt frå Cairngorm Reindeer Centre. Foto: Hen Robinson
Ein skal ikkje bevege seg mykje i julebutikkane før ein støyter på ulike variantar av reinsdyr, dvs. Rudolf, som mange ungar vil kalle reinsdyret. Dette er utan samanlikning den perioden i året då reinsdyr i alle mogleg former blir gjort synlege for folk. Det er difor god grunn til å gå litt nærare inn på kvifor dette har fest seg som eit typisk julefenomen. Samane har spela ei sentral rolle i denne forteljinga.
Historia om ”Rudolf the reindeer” har blitt fortalt mange gonger før og i ulike variantar. Det heile peikar mot USA og ikkje minst Alaska. Her kjem ein kortversjon basert på litt forskjellige kjelder. Bakgrunnen for denne historia handlar om samar frå Finnmark med reinsdyr som var hyra til Alaska rundt 1900 for å hjelpe gullgravarar med mat og transport, og gje inuittane eit nytt levebrød. Eit kommersielt selskap i Alaska drive fram av Lomenfamilien frå Valdres, starta etter kvart opp med tamreindrift i samarbeid med samane og byrja å selje reinskjøt i stor skala. Dette blei så kopla opp mot den amerikanske forteljinga om julenissen, Santa Claus, som heldt til ved Nordpolen. Han kom kvart år ned for å dele ut julegåver, køyrande i ein slede dregen av eit spann av reinsdyr.
Åtte reinsdyr
Det eldste me kjenner til omkring julenissen og reinsdyr, skriv seg frå den amerikanske poeten Clement C. Moore som i 1822 skreiv eit dikt om julenatta for ungane sine. Her blandar poeten inn likt og ulikt, blant anna skytshelgenen St. Nicolas og element frå Norrøn mytologi. Eitt vers lyder slik:
The moon on the breast of a new fallen snow,
Gave a lustre of midday to objects below;
When, what to my wonderings eyes should appear,
But a miniature sleigh and eight tiny reindeer.
Tilly Smith, forfattar av boka ”The real Rudolf” (2006), og leiar av Cairngorm Reindeer Center i Skottland i mange år, skriv at ideen om at St. Nick (Santa Claus) kom med ein slede med åtte små reinsdyr, kan Moore ha fått frå norrøn mytologi og Odins raske hest Sleipner som hadde åtte bein. Kanskje i kombinasjon med ei eldgamal finsk legende om ”old man winter”, som dreiv reinsdyr ned frå fjellheimen til låglandet med kulde og snø. Diktet til Moore fekk mykje verksemd og lever den dag i dag i ulike variantar.
Per Kuhmunen med ein av køyrereinane sine på Jokkmokk marknad. Familien hans kom opphaveleg fra langt nord i Sverige og kan godt vera i slekt med samar som drog til Alaska i 1898. Foto: Kjell Bitustøyl
Samane og Lomen Company
Boka ”Redningsmenn og lykkejegere” av forfattar og historikar Roy Andersen kom i 2011 og omhandlar både historia om samane som kom som redningsmenn med reinsflokkane sine til Alaska, og den samtidige historia om gullgravarane som fløymde innover landet. NRK gjorde òg ein fjernsynsserie basert på denne boka”Reinsdyr, gull og julenissen” (2011-2012). Det fylgjande er henta frå boka til Andersen.
Initiativtakar til ekspedisjonen var ein misjonær, Sheldon Jackson. Han ynskte blant anna at hardt ramma inuitsamfunn kunne lære seg tamreindrift etter mønster frå Noreg. I 1898 gjekk så eit skip ”Manitoban” frå Alta lasta med 539 rein, alle kastrerte bukkar, og 418 pulkar med seletøy, og med 113 samar, kvenar og nordmenn om bord. Desse var hyra som reinsgjetarar med to-års kontrakt. Stutt fortalt kom både folk og reinsdyr fram til Alaska, men mange av reinsdyra strauk med undervegs, særleg etter at dei hadde kome til Seattle og skulle gjetast nordover Alaska. Likevel blei dette oppstarten på eit tamreineventyr i Alaska. Køyrereinane gjorde nytte for seg som transportdyr, men ikkje i det omfang som fyrst planlagt. Men samane var ekspertane, og med utgangspunkt i deira kompetanse blei så reinsdyr kjøpt inn i fleire omgangar frå Sibir. I 1900 hadde tamreinflokken vakse til 3000 dyr fordelt på ni flokkar, nokon var eigd av misjonsstasjonane, andre av inuittane.
Lomen-familien frå Valdres hadde utvandra frå Lome i Vestre Slidre i 1850. Også dei blei med på gullrushet i Alaska. Nokre år etter at dei kom dit, blei dei merksame på dei stadig veksande reinsflokkane og kjøpte seg inn på eigarsida. Ettersom reinsflokkane vaks år for år, melde behovet seg for å selje meir reinskjøt, og Lomen Company blei stifta. Lomen-familien blei dei store pionerane på dette feltet. Det blir fortalt at dei på det meste eigde 500 000 rein. Den store utfordringa var difor: Korleis få tilgang til den store marknaden i sør, i dei store amerikanske byane?
Lomen Bros eller Lomen Company var stasjonert i Nome i Alaska, dette var selskapet som sette i gang prosessen med reinsdyr og julenisse i amerikanske storbyar for å reklamere for reinsdyrkjøt og reinsdyrskinn. Kvar dette fotoet er teke, er ukjent. Foto utlånt frå Roy Andersen.
Jolenissen kjem med reinsdyr
Det var då Carl Lomen kom til å tenkje på den gamle barnesongen ”The night before Christmas” (jf. Moore) som handla om Santa Claus som kom over himmelen med presangar til borna i ein slede som blei trekt av reinsdyr. Utgangspunktet var at under jolehandelen i byane stod det ein jolenisse på kvart hjørne. Kva om det blei arrangert eit opptog med jolenissen og reinsdyra hans? tenkte Carl Lomen. Dette var noko reklamefolk tente på, og ideen blei sendt rundt til ulike sponsorar og aviser, og skulle så setjast ut i livet. Samar hadde fått i oppdrag å temje køyrereinane slik at dei blei vane med folk og støy slik at dei ikkje fekk panikk under opptoga. Berre dei beste reinsdyrgjetarane blei sette til å styre reinsdyra.
I oktober 1925 var det klart for premiere i byen Portland, og blant anna eit lite brev frå ei lita jente blei publisert: ”Er det sant at jolenissen finst?”. Dermed var kampanjen i gang. Avisene sende ut reporterar til Alaska for å sjekke ut og kunne melde at jolenissen hadde takka ja til å koma til Portland, og at han håpa at mange born ville møte fram. Titusenvis av folk hadde samla seg langs gatene då kortesjen kom. I sleden sat ein av gjetarane kledd i jolenissedrakt. Og framom gjekk seks reinsdyr, alle med kvar sin oppassar i skinndrakt. Dette ble eit joleshow for heile byen, det fyrste i sitt slag, for dette spreidde seg som eld i turt gras, og slike show kom i stand over heile USA. Det var ikkje berre samar som deltok, også inuittar deltok i desse juleshowa.
Suksessen var sikra, for etterspørselen etter reinsdyrkjøt og reinskinn skaut i vêret. I 1926 blei 3600 reinskrottar sendt sørover med fryseskip, året etter hadde dette stige til 9000. Og millionar av menneske fekk sjå jolenissen og reinsdyra hans toge gjennom gatene. ”Slik bidro Lomen-familien til å utbre verdenes mest kjente julemyte”, skriv Roy Andersen. Og her kan ein òg tilføya at samane bidrog sterkt.
Men ingenting varer evig, og i 1937 sette Kongressen ein stoppa for suksessenEtter sterkt press frå kvegindustrien blei det bestemt at berre urfolk (i Alaska) fekk eige reinsdyr. Dette ramma både samane og Lomenfamilien, og i 1950 var det berre 25 000 tamrein att i Alaska.
Kvar jol har dei tilsette ved Cairngorm Reindeer Centre som jobb å reise rundt i dei skotske byane med reinsdyr, slede og julenisse for å glede store og små. Ikkje vanskeleg å skjønne at dette er eit populært innslag. Foto utlånt frå Cairngorm Reindeer Centre. Foto: Hen Robinson.
Rudolf
Me må til 1939 for å finne opphavet til bruken av namnet Rudolf. Ein amerikansk forfattar og reklamemann, Robert L. May, gav då ut ei bok, Rudolf the Red-Nosed Reindeer. May hadde plukka opp historia om Lomenfamilien og samane, og Tilly Smith fortel at han kombinerte dette med ein idé frå eventyret ”Den stygge andungen” av H. C. Andersen. Historia handla då om eit ungt reinsdyr som skilde seg ut fordi det hadde raud nase. Boka selde i over 2,5 millionar eksemplar. Det tok likevel ikkje av før 10 år etter, i 1949. Då skreiv musikaren Johnny Marks ein song med same namn som boka, og ved hjelp av songaren Gene Austry blei denne gjeve ut på plate og gjekk til topps på hitlistene. Rudolff the Red-Nosed reindeer har seinare blitt ein av dei største jolesviskene gjennom tidene. Det høyrer med til historia at store selskap som Walt Disney og Coca-Cola har brukt historia om Rudolf, jolenissen og reinsdyra inn i jolereklamer og spreidd dette til resten av verda. Dette skriv Roy Andersen
Cairngorm
Cairngorm Reindeer Center i Skottland har teke tak i denne myten, og kvart år i november og desember køyrer dei rundt i ulike skotske byar med slede, køyrereinar og ein Santa Claus, i god amerikansk stil. Slik lever myten om Rudolf og reinsdyra vidare, til glede for mange, og kanskje til ergrelse for andre.
Villrein og istid, eitt av dei elleve prosjekta som blei presentert.
Torsdag 3. desember var det digital presentasjon av alle prosjekta innafor “Villreinfjellet som verdiskaper”. Presentasjonane viste at mangfaldet er stort både geografisk og tematisk, pluss at nokon er i sluttfasen medan andre så vidt har begynt.
Sist møte i 2019
Opphaveleg skulle det ha vore ei samling for alle verdiskapingsprosjekta i april 2020, då det var nesten eit heilt år sidan førre samling våren 2019, den gong med fysisk frammøte. Så skjedde det som alle veit, og alt blei skuva på inn i framtida. Men no fann dei sentrale aktørane, Norsk villreinsenter og Miljødirektoratet, ut at tida var mogen for å samlast att, og det på den måten som er mogleg i desse tider: Å møtest på ei digital plattform der alle får høyre om kvarandre sine prosjekt. 10 minutt var sett av til kvart prosjekt. Det var nøye tilmålt tid og avviklinga gjekk etter planen. Etter tre timar der Raymond Sørensen styrte med stø hand, var alle eit godt hakk betre informert om kva som rører seg rundt om i villrein-Noreg når det gjeld villrein og verdiskaping. Ein god del handla om økonomi, ein må gå inn på dei ulike prosjekta for å få meir informasjon om akkurat dette.
Miljødirektoratet – endringar
Vemund Jaren frå Miljødirektoratet stod for den generelle innleiinga, eit stykke på veg identisk med det han la fram under Fagdagane i Bykle. Viktigast var sjølvsagt nyhendet frå Klima- og miljødepartementet om meir varige løyvingar til verdiskapingsprosjektet, ikkje berre frå år til år. Desse viktige og positive endringane har Jaren fått stadfest etter kontakt med departementet. Ei anna viktig endring er at ein har opna opp for at mindre og meir kortvarige prosjekt på 1 til 3 år òg skal kunne få støtte. Og nemninga ”hovudprosjekt” skal vekk. Tilskot skal framleis berre gjevast for eitt år av gongen, men det er råd å søkje om vidareføring samtidig med at ein rapporterer frå fyrste prosjektåret.
Ikkje gje auka belastning på villreinen
Jaren tok eit tilbakeblikk på oppstarten i 2017, då dei fyrste løyvingane kom. Og han tok opp att basispunkta i prosjektet: Alle søknader som kjem inn og skal godkjennast, må ha i seg element av desse fire ”knaggane”: økonomisk verdiskaping, miljømessig verdiskaping, kulturell verdiskaping og sosial verdiskaping. Og ikkje minst understreka han ein viktig føresetnad for alle: Prosjekta skal ikkje gje auka negativt press på villreinen og sårbare leveområde. Det er snarare svært positivt dersom tiltak og prosjekt reduserer negativ belastning frå ferdsel og bruk som alt eksisterer. Han var òg innom at i løpet av dette «koronaåret» har Visit Norway dreia fokus etter at utanlandske turistar forsvann, slik at ein no i større grad må konsentrere seg om ”den norske turisten”. Les meir av Vemund Jarens presentasjon her.
Mange ulike prosjekt
Så kom dei etter tur, både dei som har drive på ei stund og kanskje er i avslutningsfasen, dei som er midt i med mange ballar i lufta, og dei som så vidt har kome i gang, og der mykje enno er på idé- og planleggingsstadiet.
Her er resymé av presentasjonane:
Torill Olsson tok for seg ”Menneske og reinen” som omfattar Hardangervidda og Nordfjella. Om ein tek med ei omorganisering undervegs, har dei vore med frå fyrste året. Dei har fire pilotprosjekt: Halne Fjellstugu på Rv7, Finse, Solheimstulen og Vasstulan 1100. Viktige mål for prosjektet er auka villreinkompetanse og etablering av reiselivsaktørar som villreinambassadørar. I samarbeid med Norsk villreinsenter Sør (NVS) skal ein tilby kurs for eigarar og tilsette i reiselivsbedrifter. Ein ser for seg at ein tilpassa versjon av denne ”kurspakka” òg kan koma til nytte i andre villreinområde. Delar av prosjektet har kome godt i gang, blant anna har ein fått bygd ein kopi av ei dyregrav inne på turisthytta Vasstulan på Dagalifjellet. I det heile handlar det her om kulturminne knytt til både jakt/fangst og tamreindrift. Les meir av Torill Olssons presentasjon her.
Dyregrava som er bygt innadørs på Vasstulan 1100. Foto: Kjell Bitustøyl
Jørn Haug frå Setesdal Vesthei, Ryfylkeheiane og Frafjordheiane, SVR, la fram deira prosjekt ”Kunnskapsformidling om villrein og villreinfjell”. Også SVR har vore med i fleire år. Dei har fire delprosjekt.:
Kunnskapsformidling
Møteplass villreinfjellet
Villreinen og kulturarven
Sti- og løypeplan
Mange aktørar er involvert, prosjekteigar er verneområdestyret i SVR. Haug gav oss smakebitar på ymse konkrete tiltak som er gjennomført, men innrømte samtidig at dei kanskje hadde ”putta litt vel mykje i gryta”. Samtidig har dei fått til aktivitet som har blitt lagt merke til, blant anna har ein kome godt i gang med sti- og løypeplanarbeid rundt om i kommunane. Dei har òg prøvd ut pedagogiske prosjekt mot ungdom på fleire alderstrinn, blant anna i samarbeid med Fjellreinskulen. Les meir av Jørn Haugs presentasjon her.
Frå Setesdal gjekk turen til nasjonalparksforvaltar Astrid Alise Haug og prosjektet ”Forollhogna – det hele fjellet” – som omfattar film og digitale forteljingar, samt temamøte og nettmøte. Og sjølv om det er nasjonalparkstyret som er prosjekteigar, handlar det ikkje berre om nasjonalparken i Forollhogna, som har 20 årsjubileum i 2021, men òg om stølsdalane opp mot fjellet. Eit døme er Budalen og Storbekklia, der ein har fått til ein kultursti og har planar, når koronaperioden er over, om å utarbeide eigne digitale skjermar langs kulturstigen. Eit anna delprosjekt i Budalen er å utvikle Storbekkøya museumsseter. Her samarbeider ein med lokale aktørar og fjelloppsynet. Tilrettelegging av kulturminne i Kvikne knytt til turområde, er eit anna delprosjekt, også her er ein godt i gang og har planar om ferdigstilling i 2021. Uteskule i Dalsbygda må òg nemnast. Lokal verdiskaping er stikkordet. Les meir av Astrid Alise Haugs presentasjon her.
”Villreinfjellet Rondane som verdiskaper” er sett i gang av Innlandet fylke og blei presentert av Tuva Eikeli. Fyrste delprosjekt, flytting av Gråhøgdbu, er snart gjennomført. Delprosjekt 2 handlar om å utvikle Rondane villreinområde, særleg innretta mot reiselivet, der villreinen skal vera teken godt vare på. Mysuseter som innfallsport og knutepukt står sentralt. Kanalisering av trafikk er stikkord, men ei utfordring her er at ulike interesser støyter mot kvarande, lokale ynskje står mot nasjonale rammer for vern av villreinen. Forvaltning og formidling av kulturarven står sentralt i delprosjekt 3, dette handlar om fangstminne og kva ein skal velje ut, og kva ein skal velje vekk. Å oppdatere ein kulturminnedatabase er eit grunnlag for vidare forvaltning og formidling knytt til nasjonalparken. Oppsummert handlar dette mykje om å formidle kulturarven utanfor desse sårbare villreinområda. Les meir av Tuva Eikelis presentasjon her.
Hans-Jacob Dahl stod for presentasjonen av «Dovrefjellaksen – samarbeid om formidling». Prosjektleiar for dette prosjektet er Trøndelag fylke. Samarbeidspartnarar er NVS Nord og Pilegrimssenter Dovrefjell. Prosjektet er delt i tre separate delprosjekt. 1. Det eine handlar om Kongevegen over Dovrefjell. Her er det fokus på kanalisering av ferdsel med målretta tilrettelegging og formidling. Turen over Hjerkinnhø og langs Vårstigen er viktige i dette delprosjektet. Overordna er det også eit ynskje om at formidlinga av alle Kongevegar – som var namnet på den tids hovudvegar – skal ha same design over heile landet.
2. Det andre delprosjektet er NVS Nord sitt arbeid med guidehefte. Det blir tre ulike guidehefte som skal vera til hjelp for dei som tek med seg besøkande på turar i Dovrefjellområdet. Det eine heftet handlar om Dovrefjell generelt. Det andre heftet tek for seg turen opp til viewpoint SNØHETTA. Der får dei som guidar «meir kjøt på beinet» til historia som blir fortalt gjennom dei 20 steinhellene i stien på vegen opp. Det tredje heftet handlar om innhaldet i NVS Nord sin nye attraksjon Fjellportalen. Denne skal stå ferdig i løpet av 2021.
3. Det tredje delprosjektet heiter «Gravfeltet på Vang: Standardheving med målretta tilrettelegging og formidling. I dette prosjektet er m.a. formidling av filmar gjennom Kulmin.no. Dette er Trøndelag fylkes digitale formidling av kulturminne. På Vang er det også sett opp eit nytt servicebygg. Dovrefjellaksen er eit prosjekt som har kome langt og som har mange medaktørar. Målet er å fullføre mykje i løpet av 2021. Som i Rondane handlar det i «Dovrefjellaksen» mykje om kulturminne, og mange av dei er knytt til «fjellets og utmarkas rikdom» – villreinfangsten. Les meir av Hans-Jacob Dahls presentasjon her.
Villreinløypa er knytt opp mot Gudbrandsdalsmusea. Line Horvli la fram dette prosjektet, som handlar om tradisjon og identitet, auka kompetanse knytt til rein – tam eller vill. Næringsutvikling i bygdene er målet, og som i Viken fylke (”Mennesket og reinen”) handlar det her òg om reislivsaktørane, som skal kartleggjast og involverast ved hjelp av kurs og seminar. Formidling av fagkunnskap er stikkord. Konkrete destinasjonar i samband med formidling er Bygdatunet i Lesja, Slådalen med Verket, dyrefigurar langs ruta til Tussheim. Samarbeidspartnar er i tillegg til dei ulike musea, Norsk Villreinsenter Nord. Les meir av Line Horvilis presentasjon her.
Raymond Sørensen, dagleg leiar for Norsk Villreinsenter Nord.
Raymond Sørensen orienterte om Norsk villreinsenter si rolle i dei ulike prosjekta, han var innom guideheftet for Dovrefjell, Besøkssenter Villrein på Hjerkinn, naturrettleiing i ulike former, NVS som knutepunkt/møteplass, og ikkje minst den rolla som NVS har i verdiskapingsprosjektet som rådgjevar og ansvarleg for oppfylgjing, gjennomføring av samlingar m.m. Og som me alt har høyrt, NVS kan òg vera direkte involvert som partnar i einskilde prosjekt. Les meir av Raymond Sørensens presentasjon her.
Kristin Aa, naturrettleiar ved Hardangervidda nasjonalparksenter, presenterte Forbedring av sti- og løypenettet på Skinnarbu, eitt av dei mindre prosjekta. Prosjektet er fullført i 2020. Samarbeidspartnar har vore Grasfjell tur- og løypelag som har bidrege med dugnadstimar i form av utbetring av turstigane i området med klopper og skilt. Vidare har ein utvikla ein app for naturstigen (Voice of Norway) som skal gje tilbod til dei besøkjande på Hardangervidda nasjonalparksenter. Gjennom bruk av denne appen kan ein kartlegge til dømes kvar dei besøkjande kjem i frå, når på året dei kjem og kor mange som har lasta ned appen. Les meir av Kristin Aas presentasjon her.
Eit prosjekt som er i oppstartfasen er ”Budeiene og villreinfjellet”, som Olav Ulleren frå Tinn la fram. Initiativet har kome frå det som heiter Budeieveven, eit samarbeid mellom tre aktive stølsbruk i området i nærleiken av Rjukan. Utgangspunktet er aktiviteten på desse stølane, men at ein set dette inn i ein større samanheng der ein fyrst skal kartleggje kva som finst av lokal kompetanse, særleg knytt til villrein og verdiskaping. Målet er å få med fleire aktørar og byggje vidare på det engasjementet og den begeistringa som er skapt gjennom Budeieveven, og med det òg styrke næringsgrunnlaget for stølsbruk og beitebruk i området. Ein har samarbeidd med Hardangervidda nasjonalparksenter om ei spørjeundersøking om kva dei som kjem dit etterspør av naturopplevingar, kulturopplevingar og lokal matkultur. Dette for å leggje til rette for meir målretta tiltak. Stikkord er kunnskap og oppleving knytt til villrein, og samspel mellom landbruk og naturforvaltning. Les meir av Olav Ullerens presentasjon her.
DNT i villreinfjellet handlar om korleis DNT kan bidra til ei berekraftig forvaltning av villreinen ved å leggje til rette for eit friluftsliv som tek meir omsyn til villreinen. Ingeborg Wessel Findstad stod for presentasjonen der det kom fram at DNT er viljuge til å redusere ferdsla i ekstra sårbare område, vidare vil dei informere gjestene sine om å ta omsyn til både tamrein og villrein og ikkje minst bidra til auka kunnskap om reinsdyr og ferdsle. Seks ulike tiltak er i gang: 1. Flytting av Gråhøgdbu er alt nemnt. 2. Omlegging av stig ved Reinvassbu i Romsdalsfjella er gjort og ei mogleg flytting kan skje. 3. Ein skal auke formidlinga gjennom nettsida ut.no og er alt i gang med å setje opp plakater m.m. på hyttene til DNT. 4. DNT legg stor vekt på samarbeid med ulike aktørar basert på regionale planar og besøksstrategiar. 5. Fokus på lokal mat er alt i gang, her blei to DNT-hytter nemnde: Sota Sæter og Rauhelleren. I denne samanheng er reinsdyrkjøt og kunnskap om reinsdyrkjøt viktig. Dette skal knytast opp mot kunnskap om jakt og fangst av villrein. 6. Kulturminne ved DNT sine hytter skal sikrast og formidlast av bestyrarar eller lokale foreningar, konkret døme: Fangstanlegg ved Krækkja og Vetåbua. Les meir av Ingeborg Wessel Findstads presentasjon her.
”Tradisjon og destinasjon” er tittelen på eit prosjekt knytt til fjellbygd og villreinfjell med Vinje kommune som konkret aktør. Norsk Villreinsenter Sør er sentral i prosjektet, samarbeidspartnarar er Universitetet i Sørøst-Norge (USN) og Norges miljø- og biovitenskaplige universitet (NMBU). Ein vil hente inn kompetanse frå Norsk institutt for naturforskning (NINA) og Telemarkforsking. Marianne Singsaas la fram dette prosjektet, som har blitt noko forsinka pga. koronasituasjonen, særleg gjeld dette planlagte folkemøte med opne diskusjonar. Prosjektet handlar om sosial berekraft med tanke på moglege konfliktar mellom hyttefolk og lokal befolkning. Mange fjellbygder opplever press på den lokale kulturen og naturen, arealplanlegging er eit stikkord. Målet er å opparbeide ein rettleiar/ein guide der villrein og reiseliv står sentralt. Ringebu og Stor-Elvdal er òg med som relevante kommunar. Besøkssstrategi er eit anna stikkord i denne samanhengen. Vegar Gundersen frå NINA er med i prosjektet, han vil vera kjent for mange gjennom omfattande studiar av ferdsel i villreinfjellet. Ei viktig målsetting med prosjektet er å vise kva for verkemiddel kommunane har for å balansere verdiskaping og bevaring av naturgrunnlaget på hardt pressa utmarksareal. Les meir av Marianne Singsaas’ presentasjon her.
Sist ute av prosjekta var Olav Strand med Villrein og istid, det einaste verdiskapingsprosjektet som peikar ut av landet. Strand, som i denne samanhengen representerer både NINA og NVS, har alliert seg med Reidar Andersen, direktør ved Vitenskapsmuseet i Trondheim (NTNU). Ideen er å hente inn kunnskap og illustrasjonar for å formidle historia om istida, villrein og menneska i Europa. Innbakt i søknaden låg ein del utgifter til reising, men reising var uaktuelt i dette koronaåret. Difor har ein ikkje kome så langt. Utgangspunktet er at ein kjenner til brotstykke av historia tilbake i tid. Strand la vekt på at me her i Noreg kjenner ein del til kva som skjedde lenger tilbake i tid på kontinentet, men at at kunnskapen om ”vår” del av historia er lite kjent hin vegen. Ein klar referanse til det som i Noreg heiter europeiske villreinregioner høyrer med her. I tillegg til digital nettbasert forteljing, ser ein for seg at eit temahefte kan gjera stoffet meir tilgjengeleg. Ein vil òg etablere kontaktar med fleire aktuelle institusjonar ute i Europa. Klima og klimaendringar vil vera ei viktig side av denne historieforteljinga. Les meir av Olav Strands presentasjon her.
Oppsummering
Ei viktig avklaring frå Miljødirektoratet kom mot slutten av møtet: Prosjekt som har blitt forsinka på grunn av koronasituasjonen kan få overført ubrukte midlar frå det eine året til det andre. Elles oppsummerte ein med at desse presentasjonane vitnar om eit stort mangfald av tiltak, og at Verdiskapingprogrammet genererer stor aktivitet og engasjement lokalt, både sosialt og kulturelt. Ord som trivsel og bulyst blei òg brukt.
Pinnekjøt av rein. Det ferdige produktet. Foto: Aina Nordfjell
Reinskjøt er etterspurt meir enn nokon gong, og i desse vekene før jul er det sjølvsagt ekstra fokus på pinnkjøt av rein. Bedrifta Rørosrein var fyrste ute med dette produktet, dei hadde det fyrste pinnkjøtet av rein på marknaden i 2016.
I samisk kultur er dette med å tørke kjøt ein eldgamal tradisjon og ein måte å konservere kjøt på som stadig vekk er i bruk, dette gjeld òg sidene av reinsdyret. Rørosrein har etablert seg som ein viktig aktør i marknaden, og dei har vunne fleire prisar for reinskjøtprodukta sine. Eva Nordfjell i Rørosrein fortel at då dei satsa på å bruke tørka reinsdyrsider på denne måten, handla det om å ta opp att ein gamal samisk tradisjon med å bruke tørka kjøt, samtidig som dei tilpassa produktnamnet til eit innarbeidd omgrep som pinnekjøt. Det må nemnast at i 2018 gjekk pinnekjøtet til Rørosrein til finalen i Det Norske Måltid.
Treng ikkje røykje kjøtet
Pinnekjøt til tørk. Foto: Aina Nordfjell
Eva Nordfjell fortel: “Frå gamalt av bruka dei helst sidene av gjeldsimler og gjeldbukkar til slikt, dette fordi desse var feite og tørka fort. Det har òg vore tradisjon å koke og bruke krafta frå slike tørka sider, gjerne brukt i supper saman med ferskt kjøt for å få variasjon i kosten. Det blir ei fantastisk kraft”.
Kva med å røyke kjøtet? Det er mange som gjer det? “På Røros er det så tørt klima at det ikkje er nødvendig med røyking for å konservere kjøtet. Me brukar å vente til februar, då det er på det tørraste på vinteren, med å henge opp kjøtet som fyrst har vore salta. Då henger me det opp i ca 1 månad. Sidene må ikkje henge for lenge, for då kan det bli hardt. Kjøtet blir så lagt i frysaren og teke opp att i september for å førebu det ferdige produktet av pinnekjøt som kjem i sal i oktober, i god tid før jul..
Kva er største forskjellen på pinnekjøt av sau/lam og reinsdyr? “Mange synest at pinnekjøt av sau og lam kan bli for feitt, då er reinskjøt eit godt alternativ fordi det er magrare. Men me må velje blant dei feitaste og største reinsdyra, det er ein av grunnane til at me kjøper rein og reinskalvar frå Vågå tamreinlag som er av dei laga som er kjent for å ha store og feite dyr. Det same gjeld for Lom Tamreinlag”.
Etterspørselen har auka
Eva Nordfjell, dagleg leiar i Rørosrein. Her fotografert i samband med kalvemerking på Riasten. Foto: Kjell Bitustøyl
Etterspørselen etter pinnekjøt av rein har auka år for år, og fleire aktørar har kome på banen med produktet ”pinnekjøt av rein”, naturleg nok. For Rørosrein førte dette til at omsetninga gjekk kraftig ned. I år hadde me ein mindre produksjon enn året før, men no er alt pinnekjøtet allerie utselt, seier Eva Nordfjell, som fortel at dei alt no er i gang med å førebu neste års produksjon.
Oppskrift
I eit intervju frå 2016 har Eva Nordfjell fortalt om korleis dei lagar til pinnekjøtet: Fordi rein er magrare enn sau og lam må det tørka kjøtet bløytast opp litt lenger, gjerne tre døgn i oppbløyting før ein kokar det. Så blir det kokt på vanleg måte i 3-4 timar. Det kan bli litt mindre salt på denne måten. Når det gjeld tilbehør, tilrår Eva Nordfjell mandelpotet, rotstappe og tytebær. Samt at krafta altså kan brukast til supper og sausar.
Schefferus framstiller køyrerein på denne måten i boka si frå 1673. Her ser ein det eldste seletøyet og køyrestaven i bruk.
Går me langt tilbake i tid, før tamreindrifta oppstod og breidde om seg, hadde samane nokre få tamme dyr. Kjeldene fortel om lokkerein og køyrerein langt tilbake i tid, i uminnelege tider kan ein kanskje snakke om. Her skal me sjå litt på korleis reinen har vore brukt som trekkdyr, dvs. det me oftast kallar køyrerein.
Ein kan gjerne sjå på lokkerein og køyrerein som ei begynnande form for tamreinhald. Sørsamane heldt seg med nokre få tamreinar frå jernalderen og inn i mellomalderen, skriv Leif Braseth i boka ”Samer sør for midnattssola”. Mange kjelder fortel om nordmannen Ottar som levde på 800-talet og var i teneste hjå kong Alfred den store av England. Denne Ottar gjorde ei reise til Nord-Noreg, til Kolahalvøya og til Kvitehavet. Kong Alfred skreiv ned historia, og i denne heiter det blant anna at Ottar hadde 600 tamme reinar, av desse var seks lokkereinar. Det er svært sannsynleg at dessse reinane blei passa på av samar.
Samane hadde god kjennskap til reinsdyras eigenskaper, og dei kunne dette med å temje reinsdyr, for tamme måtte reinsdyra vera når dei skulle setjast framfor ein pulk. Ein veit at samane i vikingtida dreiv med handel med fyrst og fremst skinn, men òg horn og kanskje kjøt. Det skal ikkje mykje fantasi til for å tenkje seg at køyrerein har vore brukt vinterstid til nettopp dette: Få fram varer og frakt av folk. Reinen er lett å temje og har spesielle eigenskapar ved at klauvene er breie og eignar seg godt i djup snø. Ein annan eigenskap er at reinsdyret lett finn fram i uvêr og kan fylgje eit spor som har føykt att.
Skinnhandel
Braseth fortel om birkarlenes verksemd i byrjinga av 1300-talet. Dei dreiv med skinnhandel med samane både i innlandet og på kysten. Det er vel kjent at det skjedde ein kraftig auke i villreinfangst og fangst av pelsdyr i vikingtida og tidleg mellomalder,. Dette har ei klar samanheng med veksten i pelshandelen. Dei store massefangstanlegga for rein var i bruk på denne tida, og på 1200-talet nådde denne pelshandelen sitt høgdepunkt. Mykje talar for at massefangsten kan ha vore så effektiv at bestanden av rein minka kraftig. Den store skinnhandelen i sørsamiske område tok slutt omkring 1620, skriv Braseth, han meiner at både norrøne folk og samar deltok i denne aktiviteten. Og dette var ikkje berre sesongarbeid, men heilårsarbeid etter som ein måtte nytte ut desse store anlegga fullt ut. Slik var det eit stort transportbehov både sommar og vinter.
Jokkmokkmarknaden 2013, me ser eitt av høgdepunkta på marknaden, då Kuhmunenfamilien kjem med reinane sine inn på marknadsområdet og viser korleis ein rad (rajd) kunne arte seg. Foto: Kjell Bitustøyl
Frå Sverige er det kjent at Jokkmokkmarknaden, Nordens eldste marknad – oppretta på 1600-talet, alltid gjekk føre seg fyrst i februar, og gjer det framleis. Dette av di det då var mogleg å bruke isen på dei store sjøane og elvane som transportruter med rein og pulk.
Samane blir nomadar – rad (rajd)
Fangstaktiviteten fortsette utover på heile 1500-talet og inn på 1600-talet, men avtok litt etter litt, mykje truleg på grunn av at reinen var på veg til å bli utrydda. Det er her me ser kimen til utviklinga av reinnomadismen. Sverre Fjellheim snakkar om ei suksessiv, dvs. gradvis, overgang frå fangstbasert reindrift til nomadisk reindrift. Dette skjer frå ca. år 1500 i fylgje Fjellheim.
Ørnulf Vorren og Ernst Manker, som har skrive mykje om samar og reindrift, fortel om dei store vandringane reinsdyra gjer mellom haust og vår. Dei dreg fram fleire grunnar til desse vandringane, mest vekt legg dei på rasjonell utnytting av beiteområda. Ein annan faktor er reinens trong til å oppsøkje dei same parings- og kalvingsområda frå år til år. Reinens naturlege vandringar har slik lagt grunnlaget for reinnomadismen ved at menneska har forstått å innrette hushaldet sitt etter desse vandringane. Med andre ord, tamreindrifta førte til ei livsform som innebar flytting saman med reinsflokkane mellom vinterbeitet og sommarbeitet. Det er kanskje her me kjenner aller mest til bruken av køyrerein vinterstid, gjerne kalla rad (rajd på svensk), dvs. mange køyrerein med pulkar som er knytt saman i ei lang lekkje.
Dette er ein illustrasjon frå Ájtte – Svenskt Fjäll- og Samemuseum i Jokkmokk. Me ser godt dei ulike pulktypane. Foto: Kjell Bitustøyl
Ein vanleg pulktype til transport, me ser hempene på sidene. Foto: Kjell Bitustøyl
Fleire pulktypar
Overgangen frå fangstbasert reindrift til nomadisk reindrift er eit stort og komplisert tema. Me skal ikkje gå nærare inn på det her. Men berre nemne at fleire kjelder peikar på at kimen til denne reindrifta kanskje finst i Ume lappmark i Sverige, og at reindrifta spreidde seg både sørover og nordover frå dette området. Ei slik rad handla blant om at mange gjekk på ski, medan born og folk som ikkje greidde å fylgje med, sat i eigne pulkar. Køyrereinen som gjekk fremst måtte vera ekstra tam og blei leidd av ein person. Sist i ei slik rad kunne det gå ein rein utan pulk, denne reinen var mindre tam og strita i mot, slik heldt han pulken framanfor att når det gjekk utforbakke. Ein hadde pulkar til ulikt bruk: ein pulk for transport av folk, ein pulk med fast lok for transport av dei mest verdifulle sakene, ein open pulk som var den eigentlege lasspulken, berre med eit reinskinn som ein spente over med reimar, og bakarst i raden hadde ein ein pulk med open bakfjøl, det var her stengene til gamma blei frakta.
Her ser me eit eksempel på ein nyare seletype, med bogtre og eit krumt tre under buken. Dette er òg frå Jokkmokkmarknaden. Foto: Kjell Bitustøyl
Seletypar
Den eldste seletypen for rein ein kjenner til, er uhyre enkel og var laga av ein skinnkrage som blei lagt rundt halsen på dyret og festa i underkant. Ei dragreim blei hekta i denne og gjekk under buken og mellom bakbeina på dyret og blei fest til ei lykkje i framenden av pulken. Blant sørsamane blei denne patenten brukt heilt til det siste, medan det nordpå alt ved hundreårsskiftet 1900, blei teke i bruk ei ny seletøyform som hadde bogtre og eit krumt tre under buken.
Korleis styrer ein ein tamrein? Der er til vanleg éin styretaum som er festa på hovudet til reinen og som går bakover til pulken om nokon sit i denne. Ved å kaste taumen frå side til side kunne ein lære opp reinen til å svinge til venstre eller til høgre, til vanleg hekk denne langs venstre side. Å halde balansen i ein pulk kan vera vanskeleg, i eldre tid hadde dei difor ein køyrekjepp som både kunne hjelpe til med å halde balansen og samtidig kunne brukast til å bremse ned i utforbakkar.
Slede
I fleire samiske område i nord blei pulken tidleg erstatta med ein køyreslede. Denne var stødigare og kunne ta eit større lass, dessutan kunne han brukast med to sjæker slik at det heile blei stivare og stødare å køyre med, særleg i ope terreng kunne det vera ein fordel. I reinkappkøyring er det sleden som er i bruk, då ein kan ha behov for å hoppe av for å ordne med eitt eller anna praktisk. Den fyrste offisielle reinkappkøyringa gjekk føre seg i Kautokeino 27. mars 1954. Seinare har denne aktiviteten breidd om seg og er til dømes eit fast og uhyre populært innslag på den årlege Jokkmokkmarknaden i Nord-Sverige. (sjå foto)
Tunga ut av munnen
Reinsdyret blir ofte plaga av varme sommarstid, men også ein køyrerein kan bli varm dersom han blir drive hardt. Ein del varme blir ventilert gjennom pelsen, men ein del gjeng òg ut med utpust og avkjøling av tunga, som kan henge langt ut av kjeften viss det blir for varmt. Reinen kan òg kjøle tunga i snøen.
Historia om køyrereinen inkluderer òg store delar av dagens sørnorske villreinfjell, dette i samband med den omfattande tamreindrifta som hadde sitt utspring i mange fjellbygder i si tid, frå Setesdal i sør til Tafjordfjella i nord. Me kjem tilbake til dette temaet.
Grønland torg anno 1884, den kjende fjellmannen Lars Berunuten frå Vinje i Telemark er innom i Kristiania på veg frå Trøndelag til Hardangervidda med ein tamreinflokk og samar han hadde med seg, i pulken Anna Julie Jonsdotter frå Vefsn. Foto utlånt av Eivind Gardsteig.
I sentrum av Hovden i Bykle kommune kom det i haust opp ein heilt spesiell container laga av tre. Det er ”Fjellreinskulen” ved Ragnhild Bjåen og Tove Hertzberg som står bak denne kulturbua. Me har tidlegare omtalt boka ”Der reinen går er jorda freda” (24.7.2020), ei bok om reinsdyret og mennesket som er pedagogisk tilrettelagt for den yngre garde der biletkunst og tekst er integrert. Utstillinga ”Fjellreinen” i containeren byggjer for ein stor del på same innhaldet som boka.
Ein solid gjeng frå villreinmiljøet samla framfor kulturbua i Hovden sentrum, f.v. Ragnhild Bjåen, Lars Nesse frå Borgund, Asle Øydvin frå Ulvik/Eidfjord og Endre Lægreid, eifjordingen som no er leiar for Villreinrådet. Foto Kjell Bitustøyl
Deltakarane på Fagdagane i Bykle fekk med seg ei utflukt til Hovden og kulturbua ”Fjellreinen”. Ragnhild Bjåen var til stades og orienterte om det ferske byggeprosjektet og innhaldet. Boka ”Der reinen går er jorda freda” tek utgangspunkt i dei åtte årstidene, slik er det òg med utstillingscontaineren som er innreidd med åtte seksjonar.
Container av tre
Kunstnar Tove Hertzberg har blant anna arbeidd med stål og shipping, og ideen til containeren som formidlingsarena kom frå henne. Medan det var Ragnhild Bjåen som tok dette eit steg i lokal retning og meinte at ein container av tre vil passe betre i ei fjellbygd. Slik gjekk det til at mannen til Ragnhild, Anders Dalseg, handverkar og fagleg ansvarleg for bygningsvern ved Setesdalsmuseet, tok på seg oppdraget med å snikkere containeren, som på linje med andre containerar skal kunne fraktast rundt på ein lastebil. Ser ein nøye etter er reisverket i containeren skanta med øks. Det er eit pionerprosjekt som her ligg føre: Ei utstilling om mennesket og reinen som kan fraktast rundt utan at ein treng å pakke ned saker og ting. Og etter alt å dømme den fyrste i sitt slag i landet, i alle fall når det gjeld temaet reinsdyr.
Ragnhild Bjåen fortel at dei likar å arbeide med dei åtte årstidene. Dei skriv då òg i boka at: ”Når ein fylgjer reinen gjennom året, ser ein at han har åtte årstider. Samane som tradisjonelt har levd med rein og levd nær naturen i generasjonar, har delt inn året på same måte: vinter, vårvinter, vår, vårsommar, sommar, haustsommar, haust og haustvinter.”
Pedagogisk opplegg – fakkelkvinner
Containeren er innreidd slik at han kan brukast av både store og små. I utstillinga er det boksar nedst som Ragnhild Bjåen kallar ”sanseskåp”, med bl.a. anna ting ein kan kjenne på, gevir, skinn osv. Men førebels er ikkje dette teke i bruk av smittevernomsyn.
Inni kulturbua finn med seksjonar med dei ulike årstidene, åtte i talet. Her ser me vår, vårsommar og sommar. Foto Kjell Bitustøyl
Når dei har barnehagar eller skular på besøk, stiller dei ein del sentrale spørsmål, til dømes: Kva er fordelen for reinen med å gå i flokk? Og er det reinen som fører mennesket eller er det mennesket som fører reinen? Dei brukar å samtale omkring dette med reinen som kulturberar, kulturen knytt til reinen, både tam og vill. Som illustrasjon brukar kunstnar Tove Hertzberg fakkelen. Her har ho teke utgangspunkt i temaet ”urkvinne”. Ragnhild Bjåen viser til kva Mari Boine sa til Ella Marie Hætta då ho deltok i Stjernekamp i NRK: ”Hugs at urkvinnene hevar faklane sine når det trengs”. Dette skjedde samtidig med at Ragnhild og Tove starta opp med arbeidet med Fjellreinskulen.
Jentene i fjellet
Dei to jentene synest det er viktig å fortelje jentehistoriene som knyter seg til fjellet. Dette sjølvsagt med bakgrunn i at det oftast er karar og jakt som står i fokus i forteljingane. Men som Ragnhild seier det: ”Det er òg kvinner og ungar som har budd her, og dei har òg vore viktige. Me synest det er viktig å få fram det feminine elementet i det ein tenkjer om fjell og alt rundt.” Ho legg òg vekt på at ein må få fram kjensledelen av historia, ikkje berre harde fakta. Slik ho ser det er det mykje anna som òg er knytt til fjellet, landskapet og historiene.
Containeren står open døgnet rundt, men det er vanskeleg å finne ut kor mange som er innom, fortel Ragnhild. For på grunn av koronaen er der ikkje gjestebok. Likevel har ho eit inntrykk av at mange stikk innom.
Bok og container
Eigentleg var det ideen om kulturbua som kom fyrst. Likevel blei det boka som blei ferdig ei lita stund før containeren, boka kom i august. Felles for dei to er det kunstnariske elementet i bileta. Og dei to bak ”Fjellreinskulen” og kulturbua ser for seg at folk skal få ei litt anna oppleving når dei ser eit vakkert bilete av fjell og rein, samtidig med at dei veit at det faktisk finst villrein her oppe på fjellviddene i Bykle. Slik kan ein kanskje oppleva å koma litt nærare reinen og lære meir utan at du må sjå reinen i levande live. På denne måten kan alle folka som bevegar seg i sentrum i Hovden elles les i boka, kanskje få ein ekstra ”input” om dette temaet, seier Ragnhild Bjåen.
Dette harmonerer godt med det synet ordførar i Bykle Jon Rolf Næss gjorde seg til talsmann for då han snakka om at at ein må auke kunnskapen og informasjonen om reinen, og med det skape respekt for villreinens levesett. Og her viste han til ”Villreinfjellet som verdiskapar”, eit prosjekt som nettopp var startpunktet for Fjellreinskulen. Ser ein på kva som så langt har kome ut av konkrete prosjekt, er det liten tvil om at Fjellreinskulen med både bok og utstillingscontainer ligg langt framme i løypa.
Boka godt mottatt
Boka ”Der reinen går er jorda freda” er ikkje berre blitt spreidd i Setesdal, men òg vidare utover. Alt tyder på at denne boka, som ein av dei fyrste i sitt slag om reinsdyret tilrettelagt for born og unge, har blitt godt mottatt. Ulike omtaler i aviser har vore udelt positive, til dømes skriv Agderposten at ”Nå har de to kvinnene laget en praktfull bok, spekket med fakta om reinsdyrene som de er så glade i.”
Ein av dei som besøkte kulturbua ”Fjellreinen” var Martine Hårstad, informasjonsrådgjevar ved Norsk Villreinsenter Nord. Her sammen med Ragnhild Bjåen. Foto Kjell Bitustøyl
Både boka og containeren er tenkt å kunne nå eit større publikum enn lokalt. Til dømes har Norsk Villreinsenter, som har vore ein viktig støttespelar for både bokprosjektet og kulturbua Fjellreinen, kjøpt inn mange eksemplar av boka til bruk for naturrettleiarane ved NVS som driv innafor skuleverket. I den samanheng skal Fjellreinskulen òg få laga ei lærarrettleiing.
