diverse | Villrein

Over 20 000 på besøkende på Hjerkinn

viewpoint SNØHETTA. Foto: Emma Den Hartog, Norsk villreinsenter. — viewpoint SNØHETTA.
Foto: Emma Den Hartog, Norsk villreinsenter.

Lyst til å lære mer om villreinen? Ja, da anbefaler vi at du også tar turen til «Besøkssenter villrein» på Hjerkinn! Besøkssenteret er en del av formidlingstilbudet til Norsk villreinsenter, og målet er at flest mulig skal bli glad i villreinen. Her kan du lære om det fascinerende urdyret gjennom den nye utstillingen vår og uteområdet, et steinkast fra E6, eller ved å ta den korte turen opp til viewpoint SNØHETTA.

Besøker du oss på dagtid i sommerhalvåret blir du ønsket velkommen av en av våre naturveiledere – som mer enn gjerne svarer på spørsmål. Vi har tatt en prat med sommervikar Roy Duvier, for å høre om hvordan de siste månedene på Hjerkinn har vært.

Disse trivelige sommervikarene har tatt i mot årets gjester ved besøkssenter villrein. Foran fra venstre Emma Den Hartog og Marianna Angård. Bak fra venstre Lars Christian Rusthen og Roy Duvier. Foto: Martine Hårstad, Norsk villreinsenter.

Rett på sak: Hvordan har sommeren vært for deg?

– Sommeren har vært veldig lærerik. Gjennom studier på Evenstad visste jeg allerede en del om villreinen før jeg kom til Hjerkinn, men jobben som naturveileder har vært en god mulighet til å bli enda bedre kjent med dette fantastiske dyret, og om utfordringene det har.

Gjennom sommeren har Roy og de andre sommervikarene hatt besøk av mange nysgjerrige og interesserte gjester. Foto: Martine Hårstad, Norsk villreinsenter.

Hva er det beste med å jobbe som naturveileder?

– Noe av det beste med jobben har vært å få møte så mye trivelige folk. De færreste er klar over at utkikkspunktet, viewpoint SNØHETTA, driftes av Norsk villreinsenter, men mange får seg en positiv overraskelse i møtet med meg og de andre sommervikarene. Det å ha noen å spørre om det de ser blir veldig godt mottatt. Det er heller ikke feil å kunne vise frem både moskus og villrein direkte på en skjerm inne på viewpoint SNØHETTA. Gevir, horn, skinn og bein som vi har med oss er også et trekkplaster, spesielt for barna.

Gevir, horn, skinn og klauver fra noen av dyrene som lever på Dovrefjell er et populært innslag. Foto: Emma Den Hartog, Norsk villreinsenter.

Hva snakker du med gjestene om?

– På viewpoint SNØHETTA er det mest spørsmål om hvilke fjelltopper de ser, skytefeltet man ser derifra og moskus. Jeg derimot vil helst prate med folk om villreinen. Det er ikke så mange som spør direkte om villreinen, og generelt vet ikke folk så veldig mye om den. Veldig mange får en aha-opplevelse når de får lære mer, og blir veldig fascinerte.

Besøkssenter villrein består av to attraksjoner: Utkikkspunktet viewpoint SNØHETTA og vår nye utstilling med tilhørende uteområde. Foto: Martine Hårstad, Norsk villreinsenter.

I år har vi hatt to nyheter: Ny utstilling og faste tider for guiding og bueskyting – hvordan har besøket vært?

– Det har vært en god del folk innom, og det nye utstillinga ser ut til å være både fengende og selvforklarende. Noen søker informasjon og turtips om området, mens mange har vært med på guida tur og bueskyting. De guida turene har gitt folk mulighet til å lære om villreinen og vår felles historie på en måte som jeg tror har gjort inntrykk. Bueskyting er nok det aller mest populære for både store og små.

Bueskyting er en aktivitet som slår an, både for store og små. Foto: Marianne Angård, Norsk villreinsenter.

Bueskyting IIFoto Marianne Angard, NVS.jpg

Totalt har vi hatt godt over 20 000 besøkende så langt i sommer – hvordan har det fungert med tanke på smittevern?

– Jeg er imponert over hvor flinke folk er til å overholde smittevernreglene. Både håndhygiene og begrensninger av antall folk i bygget på samme tid har stort sett gått av seg selv.

Hvem vil du anbefale å komme til Hjerkinn?

– Alle burde ta turen til Hjerkinn. Dette er en unik mulighet til å lære mer om det det mest norske av alle dyr, villreinen. Den lever et hardt liv i fjellet og har mange finurlige tilpasninger for å klare seg i fjellheimen. Siden den vandret inn i landet og folket fulgte etter, har vi vært sterkt knyttet sammen. I dag er det dessverre sånn at menneskelig arealbruk, sammen med klimaendringer er de største truslene mot villreinens overlevelse. Norge har i dag over 80 % av all vill fjellrein som finnes i Europa. Den er det vårt ansvar å ta vare på, og det er noe alle burde vite.

Ta turen til Hjerkinn du også! Og lær mer om det norske urdyret, villreinen. Foto: Martine Hårstad, Norsk villreinsenter. — Ta turen til Hjerkinn du også! Og lær mer om det norske urdyret, villreinen.
Foto: Martine Hårstad, Norsk villreinsenter.

Fonnefangst i Jotunheimen – del 1

diverse

Rein frå Fram Reinlag i Jotunheimen, juli 2021 Foto: Kjell Bitustøyl

I nærare 20 år har det smelta fram fangstminne etter villreinjakt i fjellheimen ettersom brear og fenner har minka og trekt seg tilbake. Dei fyrste funna blei gjort i Jotunheimen etter dei varme somrane 2003, 2006 og 2010. Slik har det år for år, som eit synleg resultat av klimaendringane, blitt avdekt at jakta på reinsdyr på snøfenner sommarstid har vore langt meir omfattande enn ein tidlegare har visst. Med utgangspunkt i funna som er gjort i Jotunheimen skal me sjå nærare på dette både i litt historisk perspektiv og kva som er status pr. i dag.

Dette viser ei komplett pil fra jernalder, truleg folkevandringstid, dvs. ca 500 år f. Kr. Foto: Dag Inge Bakke, Norsk fjellsenter, Lom

I år har me hatt ein varm sommar, noko som har ført til at reinsdyra har trekt opp i høgda og inn på snøfennene der det er mogleg og der dei finst. Kvifor trekkjer reinsdyra på fennene? Viktigaste grunn er for å minske insektplagene og då særleg frå den plagsame bremsen. Dette var noko dei fyrste menneske som jakta på reinen merka seg, og difor har slik fangst gått føre seg over lang tid. Forskarane greier naturleg nok ikkje å tidfeste nøyaktig når slik jakt har vore drive, men di meir som smeltar fram, di meir nyansert bilete vil ein kunne få av den aktiviteten som har knytt seg til bruken av fjellet i «fordums» tid. Og det handlar ikkje berre om jakt, det handlar òg om at einskilde fenner, eksempelvis Lendbreen i Skjåk, òg har vore brukt som ferdselsåre.

Mange gjenstandar har smelta fram

Nokre fenner har vore betre eigna for jakt enn andre, og langvarig og intens jakt gjer at einskilde område har blitt regulære fangststasjonar med omfattande gjerdesystem av skræmepinnar og bogastille som høyrer til. Og etter som fennene ligg i ro, i motsetning til breane som trekkjer seg fram og attende, er det her du finn intakte piler som har blitt skotne bort, skræmepinnar og trespadar m.m. når nedsmeltinga av desse fennene aukar på. Det er helst fenner som ligg i tilknyting til meir bygdenære strøk at dei mest omfattande funna av arkeologisk materiale er gjort. Dette handlar naturleg nok om at transport til og frå bygda har vore krevjande. Men ein gjer òg meir spreidde funn på fenner som ligg lenger inne i fjellet.

Juvfonna

Truleg eit pilskaft frå yngre steinalder, 4-5000 år gamalt. Foto: Dag Inge Bakke, Norsk fjellsenter, Lom

I 2007 starta eit omfattande arkeologisk prosjekt ved Juvfonne i det som no heiter klimaparken ved Juvflya, ikkje langt frå Juvvasshytta (1835 moh). Dei fyrste funna var av skræmepinnar, som er trestikker som har vore festa i bakken eller på fonna i loddrett stilling. På toppen er ei bevegeleg «flis» festa til pinnen med ei snor. Lenge var Juvfonna den fonna med flest arkeologiske funn i verda, 600 pr. 2010. I tilknyting til denne fonna er det òg funne 50 bogastille, også det pr. 2010. Desse funna er tidfest til perioden yngre romertid (200-400 år e.Kr.) til vikingtid. Det er sagt at i denne fonna kjem ein tett på reinsjegerane frå jernalderen. Og ein kan sjå for seg korleis reinen har prøvd å ta seg opp på fonna, men har blitt hindra, eller styrt, av skræmepinnane. Og ved å søkje seg rundt desse pinnane har reinsdyra kome på skothald for jegerane i bogastilla. Teorien er at desse skræmepinnane er sett ut like før reinen kom, slik at ein lettast kunne plassere dei til det beste for dei ventande jegerane som venta med pil og boge. Arkeologane meiner òg at dyra kunne ha blitt jakta på direkte på fonna, fordi dei søkte seg dit for å unngå bremsen, sjølv om der var jegerar i nærleiken.

Piler som er bortskotne høyrer òg med til dei funna som stadig smeltar fram/dukkar opp, somme av dei kan vera heilt intakte med skaft og styrefjør. Øydelagte bogar har òg smelta fram.

Norges eldste sko

I Oppdalsfjella og i Reinheimen er det òg gjort tilsvarande funn, ein har òg bl.a. funne eldgamle ski. Norges eldste sko så langt, ein 3400 år gamal hudsko, blei funnen i Langfonna på Kvitingskjølen i Jotunheimen i 2006. I «gamle» Oppland fylke var det til saman pr. 2010 funne fleire tusen gjenstandar. Funna er mangfaldige, frå jaktreiskap som piler, pilskaft, pilspissar, boge, skræmepinnar i 100-tal frå organisert fangst, til knivar, vandrestavar og restar etter jegeranes vottar.

Om du går inn på Norsk fjellsenter sine nettsider, vil du finne meir om dette temaet. Viser og til denne nettsida: secretsoftheice.com

Opplysningane i denne artikklen er for ein stor del henta frå boka: «Jotunheimen – historien, maten, turene» (2011) av Espen Finstad m.fl. Neste artikkel skal ta for seg oppdaterte opplysningar om det som er funne pr. 2021 og kva desse funna kan fortelje oss.

villrein.no – Kjell Bitustøyl

Ny sekretær for Villreinnemnda for Hardangerviddaområdet

diverse

Kjetil Heitmann, busett i Veggli i Numedal, er tilsett som ny sekretær for Villreinnemnda for Hardangerviddaområdet, Brattfjell-Vindeggen, Blefjell og Norefjell-Reinsjøfjell etter Egil Rønning. Mange vil kjenne Heitmann frå arbeidet knytt til villrein og ferdsel på Hardangervidda. Han er blant anna kjent fra arbeidet med den såkalla besøksstrategien for verneområda på Hardangervidda, dette som ein del av verdiskapingsprosjektet for villrein. Sjølve besøksstrategien handlar om verneverdiar, besøkjande, grunneigarar/andre som har rettar, og reiselivet/lokal verdiskaping.

Heitmann har lang fartstid som naturforvaltar på vegne av firmaet sitt Naturforvalter AS, der han er eigar av selskapet og den einaste tilsette. Han har over 20 års erfaring med å utarbeide reguleringsplanar og forvalte naturområde. Kjetil Heitmann etablerte firmaet Naturforvalter AS i 1999 etter å ha arbeidd fleire år i kommunal og statleg forvaltning. Firmaet hans har hatt som mål å tilby tenester som handlar om å disponere naturressursane for å ta vare på samfunnets behov på ein best mogleg måte i eit langsiktig perspektiv, altså det ein kallar berekraftig forvaltning.

villrein.no – Kjell Bitustøyl

Villreinjakta på Hardangervidda – status pr. 23. august

diverse

Villreinjakta på Hardangervidda starta 10. august i år, fordi ein ynskjer å felle så mange dyr som råd er med tanke på CWD-prøvetaking. Etter 13 dagar med jakt kan ein oppsummere at dyra står og har stått spreidd og at det har blitt jakta i fleire kommunar, i sør, i vest og i aust, særleg gjeld dette siste helga, dvs. 21.-23. august.

Det knyter seg stor spenning til resultatet av året villreinjakt på Hardangervidda, sjølvsagt fordi det blei funne ein CWD-smitta reinsbukk under jakta i fjor. Dette har, som dei fleste vil kjenne til, ført til at det er ei utvida jakt i år, frå 10. august til 7. oktober, dvs. vel så to veker meir enn i eit normalår. Knut Nylend i SNO kan fortelje at det har vore ei spesiell utfordring dei siste dagane, då ei radiomerka simle nærma seg Rv7, på det næraste berre 300 meter frå vegen. Tiltak blei sett i gang og etter stutt tid fann ein ut at denne simla gjekk i ein flokk med omlag 200 dyr. Tre kveldar på rad brukte SNO helikoper for å drive dyra tilbake, i og med instruksen om at ingen dyr skal krysse Rv7 på bakgrunn av situasjonen med frykt for CDW-spreiing. Same grunngjeving ligg bak at SNO i vår og i sommar òg har patruljert E134 over Haukelifjell for å forhindre kryssing mellom Setesdalsheiane og Hardangervidda.

Utfordringar ved R7

Knut Nylend kan òg fortelje at der kan dukke opp eit anna problem når villreinen kjem inn i dette området opp mot R7 – det er lenge sidan det har vore jakt i desse områda, og jegerane som vil jakte her, søkjer seg naturleg inn på sørsida av dei flokkane som har stått i området på grunn av vindretninga som har vore på nord i det siste. Dette har ein sjølvsagt ikkje kontroll på. Og der er difor ein viss fare for at i verste fall kan denne jakta slik vera med på å skremme dyra mot R7 att.

Fokus på bukkejakt

Det er to år sidan det var så tidleg jaktstart på Hardangervidda, i 2019 var det rein bukkejakt på Vidda frå 10. august til 22. september. Bakgrunnen var eit ekstra tiltak for å sjekke mogleg CWD-smitte. For som det bl.a. kom fram i samband med uttaket i Nordfjella, så opptrer CWD-smitte litt hyppigere hjå bukk enn hjå simler. Heilt sidan CWD-funnet i Nordfjella i 2016 har det difor vore stort bukkeuttak på Vidda, og dette toppa seg altså i 2019 med ei rein bukkejakt. Men ingen positive prøver blei påvist, dét skjedde fyrst under jakta i 2020, då fann ein ei positiv prøve hjå ein bukk – det einaste CWD-positive dyret på Vidda så langt.

Veterinærinstituttet har på sine nettsider opplysningar om ca. 250 innkomne CWD prøver så langt, berre negative prøver. Trekkjer ein frå dei prøvene som er henta frå reinsdyra som gjekk i snøras i vinter og nokre få fallvilt, landar ein på rundt 200 innkomne prøver så langt som resultat av 13 dagars jakt. Svein Erik Lund, sekretær i Villreinutvalet for Hardangervidda, forklarar dette talet utifrå at mange jegerar har faste årlege rutinar for jakt, altså at dei t.d. har èi veke dei til vanleg set av til jakt, altså at dei ikkje kjem seg til fjells denne tidlege perioden. Likeins er der private grunneigarar som ikkje opnar opp for jakt før den 20. august av di dei har årlege avtaler med utleige av hytter og terreng til fiske o.l. Lund er likevel optimist og seier at kvart dyr som blir felt er viktig.

God spreiing av dyra

Både Nylend og Lund stadfester at det i denne fyrste delen av jakta har vore forholdsvis god spreiing på dyra, difor har det blitt jakta i fleire område, både i aust, sør og vest. Dårlegast så langt i høve til tidlegare år, har det vore i Vinje, som ofte har mykje jakting fyrste veka i jakta, på grunn av at dyra dei seinare åra har stått nettopp i dette området. I år derimot kryssa dyra Kvenna og vidare nordover tidlegare enn det har vore vanleg. Viktigaste området – «nøkkelområdet» – for å få til eit effektivt uttak, meiner Lund er Hordaland. Det at dyra har stått og står i dette området no, meiner han er positivt. Så kan dyra seinare i jakta kanskje bevege seg både over i Vinje eller austover mot Numedal/Tinn, og dermed kan ein få til ei bra jakt der òg.

Tek litt tid før prøvene kjem inn

For Hardangervidda sin del kom det inn ca. 90 % prøver av talet på felte dyr i 2020. Ca ¾ av dei innsendte prøvene inneheldt også lymfeprøver i tillegg til hjerneprøver. Så langt i årets jakt er det altså registrert ca. 200 prøver. Om det ser litt få ut så langt i år, meiner Lund at der dei nærmaste dagane truleg vil koma inn ein god del prøver, sjølv kjenner han til at i Nore og Uvdal er det pr. 23. august berre to registrerte prøver, medan der er felt 30 dyr. Altså ligg det inne ei forseinking både på grunn av at det tek tid for jegerane å koma seg ned frå fjellet, pluss at det tek tid med postgangen. Når ein veit at det blei jakta godt i fleire område i helga, forklarar dette dei relativt låge tala.

Det blir elles frå Veterinærinstituttet nemnt at dei får litt klager frå Posten om fleire konvoluttar med blod på, ei mild oppmoding til jegerane er difor at ein er meir varsam med nettopp dette.( link hjortevilportalen)

villrein.no – Kjell Bitustøyl

Taksering av lavbeite – viktig del av kvalitetsnorma

diverse

Frå lavbeitetaksering i Stigstuvdalen på Hardangervidda, Erik Skjoldal. Foto: Siri Wølneberg Bøthun

Som ein del av arbeidet med ei kvalitetsnorm for villrein, delnorm 2, er det i gang lavbeitetaksering i fleire område. Dette arbeidet har gått føre seg sidan 2016 og i sommar har Siri Wølneberg Bøthun frå Sogn Naturforvaltning på oppdrag av NINA blant anna drive beitetaksering av lavbeite på Hardangervidda, altså vinterbeite for villreinen. Men kartlegging av reinbeite på Hardangervidda har òg ei eldre historie.

Siri Wølneberg Bøthun

Siri Wølneberg Bøthun har undersøkt lavbeite på Hardangervidda denne sommaren – eit typisk vinterbeite som ligg rundt Kalhovd og ved Sønstevatn på Aust-Vidda. Eit anna område er òg undersøkt, det ligg ved Skardbuåsen noko lenger vest. Og Bøthun, som er erfaren på dette området, har denne gongen hatt med seg to «lærlingar» frå Norsk Villreinsenter sør: fagkonsulent Lena Romtveit og naturrettleiar Tuva Flor Lien. Bøthun har òg hatt med seg Erik Skjoldal i ei prosjektstilling i sommar, han var òg med i fjor då dei arbeidde i Nordfjella, Vest-Jotunheimen og Fjellheimen, i dei to sistnemnde områda var òg Geir Rune Rauset frå NINA med.

Metoden ein nyttar har røter langt tilbake. I eit kapittel i boka «Reindriften og dens grunnlag» (Skjenneberg og Slagsvold 1968), under «praktisk beitegransking», snakkar ein om ei såkalla linjetaksering, der ein legg takseringsliner fleire stadar i terrenget, slik at ein skal passere mest mogleg representative område. Bøthun brukar omgrepet transekt som rett og slett tyder linje eller profil av vegetasjon ein ønskjer å undersøkje. Ved hjelp av analyse innanfor ruter på 50 x 50 cm som blir plassert slik at det ligg ei samling av fem ruter med om lag 500 meter mellom kvar lokalitet, skal ein måle tilstanden til lavet, tjukkleik, dekningsgrad osv. Området er identisk med eit område ein undersøkte i 2016, altså handlar det om å undersøkje endringar i løpet av fem år. Arbeidet er avslutta såpass nyleg at det enno tek litt tid før resultata av desse takseringane er klart.

“Lærlingane” Tuva Flor Lien og Lena Romtveit frå Norsk Villreinsenter på lavbeitetaksering. Foto: Siri Wølneberg Bøthun

Overvåkingsprogrammet for hjortevilt og kvalitetsnorma

Arbeidet med lavtaksering høyrer til innafor Overvåkingsprogrammet for hjortevilt, der reinsdyrforskar Olav Strand frå NINA representerer villreinen. Eit transekt blei lagt ut i regi av NINA i 2016 på Hardangervidda med tanke på overvåking av lavbeita, i 2017 og 2018 blei det same gjort i Nordfjella med tanke på den spesielle situasjonen der. Data frå overvåkingsprogrammet blir òg gjort tilgjengelege for utviklinga av metodar innafor satelittovervåkinga av lavbeite innafor kvalitetsnorma for villrein. Delnorm 2 i kvalitetsnorma handlar om tilstanden i lavbeita, det ein kallar lavbiomasse, altså vinterbeita. Her har NINA fått i oppdrag å utvikle ein ny metodikk som skal rekne ut lavmengde ved hjelp av satelittfoto der dei har teke i bruk kunstig intelligens i tolkinga av bileta, bakgrunnen er ei rivande teknisk utvikling innafor dette feltet.

Meir bakkedata må til

Ein konklusjon i samband med utviklinga av ny metodikk, noko som gjer ein i stand til å rekne ut lavbeite i heile villreinområdet, er at det må hentast inn meir bakkedata som skal nyttast i kombinasjon med datatolkinga av satelittbileta. Utfordringane er mange, blant anna det fenomen at lav ofte er dekt av anna vegetasjon. Forskarane vurderer ulike modellar og målet er at ein skal ha ein kvalitetssikra modell på plass innan hausten 2021 då dei 10 nasjonale villreinområda skal vurderast etter den nye kvalitetsnorma. Ein kan konkludere med at kvalitetsnorma slik er med på å gje arbeidet med ein ny lavmodell eit lyft som kan hjelpe forvaltninga med å betre vurdere tilstanden i lavbeita og med det fylgje utviklinga i framtida. (Viser her til ein artikkel i Villreinen 2021, forfattar Geir Rune Rauset m.fl.).

Litt historikk, Aksel Tveitnes – ein pioner

Tek me eit tilbakeblikk når det gjeld kartlegging av villreinens beite på Hardangervidda, har dette gått føre seg over lang tid. Ein pioner i så måte er Aksel Tveitnes, han var den fyrste som studerte samspelet mellom lavmattenes dekningsgrad og storleiken på villreinstamma over ein lengre tidsperiode. Sluttrapporten kom i 1980: «Lavgranskning på Hardangervidda 1951 – 1979, tilvekst og avbeiting i lavheisamfunnene, en granskning for praktisk-økonomiske forhold.» Utifrå undersøkingane han gjorde, kom han med eit overslag på ca 15 000 vinterdyr. På den tida prosjektet starta opp fanst det både tamrein og villrein på Vidda, og i fyrste perioden bruka han 60 analyseruter i villreinområda og 40 analyseruter i tamreinområda. For heile perioden 1951-1979 inspiserte han 495 ruter, men få av desse var på Austvidda. Det handla om vekst hjå lavartane gulskinn, reinlav og kvitkrull. Ved hjelp av sju ulike føresetnader, f.eks. det totale nyttbare arealet, vinterbeiteperioden osv., kom han altså fram til det omtrentlege talet 15 000 vinterdyr på Vidda, men ha tek atterhald om ein viss feilmargin. Det høyrer med til historia at villreinforskar Terje Skogland i si tid viste til rapporten til Tveitnes, då han publiserte NINA-rapporten «Villreinens bruk av Hardangervidda» frå 1993. (Desse opplysningane er henta frå Villreinen 2013, forfattar Dag K. Bjerketvedt).

Mange undersøkingar opp gjennom åra

Den same Bjerketvedt hadde saman med Arvid Odland og Jan Heggenes publisert ein artikkel i 2012 med tittelen «Hvor stort er vinterbeitearealet på Hardangervidda?». Her blir det referert til seinare målingar av areal, lavbiomasse og lavproduksjon, blant anna det internasjonale IBP-prosjektet som gjekk føre seg i åra 1968-1978. Og i 1979 kom ei anna analyse av samspelet mellom optimal reinsdyrproduksjon, tilgangen på lav og lavbiomasse. Bak denne analysen stod Eldar Gaare og Terje Skogland, modellen dei arbeidde utifrå bygde på data frå Hardangervidda og andre sørnorske område.

Somrane 1988 og 2004 var det Gaare, Tømmervik og Hoem som gjorde ei taksering av beita på Hardangervidda med vekt på vinterbeita. Etter dette kjem det blant anna ei vurdering av vinterbeita på Vidda i perioden etter 2004 ved hjelp av nye fjernmålingsteknikkar, resultata her er publisert i 2006 (Olav Strand m.fl.) Strand viser her bl.a. til at ein kan påvise betydelege endringar i lavbeita i ein del område frå 1951 og fram til våre dagar (2012). Nyare teknologi, bruk av satelittfoto og digitale kart, har ført diskusjonen inn på nye spor. Skal ein summere opp, viser dei ulike undersøkingane opp gjennom åra at resultata spriker såpass mykje at dette var krevjande for dei som forvalta villreinstamma. Og det blei stilt spørsmål ved om satelittbilete kunne gje eit anna resultat enn direkte feltanalysar. (Denne summariske gjennomgangen er henta frå ein artikkel i Villreinen 2012.)

villrein.no – Kjell Bitustøyl

Reinens pels på ettersommaren

diverse

Ung tamreinbukk fotografert siste veka i juli. Foto: Kjell Bitustøyl

Variasjon i pelsen til reinsdyra er eit kapittel for seg, og rundt månadsskiftet juli-august skjer det ei endring det er verdt å merke seg. Då blir restane av vinterpelsen hjå dei fleste reinsdyra heilt borte og dyra står fram mørkebrune og fine i pelsen.

Alle som har sett ein reinflokk i juli månad, har sett at det er stor variasjon i pelsen hjå dyra, dette skuldast langt på veg at dyra røyter litt forskjellig. Og mange vil hevde at dyra i denne perioden ikkje ser vidare fine ut. Det årlege pelsskiftet hjå reinen startar med røytinga av vinterpelsen i mai-juni og er avslutta i juli-august.

Villreinbukkar sist i juli månad, sommarpelsen kjem meir og meir fram, men framleis heng det att fragment av vinterpelsen. Foto: Kjell Bitustøyl

Røytingsperioden

Røytinga er ein indikator på reinens trivsel, og kraftige, velfødde dyr røyter tidlegare enn gamle og svake dyr. Så er der ein annan variasjon: Etter gode vintrar røyter reinen tidlegare enn i magre år. Vinterpelsen dett av i store flak og den nye sommarpelsen er tynnare og mørk og skil seg sterk frå den gamle hårveksten. Om det er varmt i vêret på fjellet, heites det at reinen kan bli seinare ferdig med røytinga. Er det kaldt i vêret, kan reinen gå ned i bjørkeskogen, og der vil han lettare kunne pusse av seg dei lause håra. Røytinga begynnar kring augo, vidare på halsen og ryggen. Sist kjem leggane, buken og innsida av låra.

Ikkje utstyrt med sveittekjetlar

Reinsdyret sveittar ikkje sjølv ved høge temperaturar og høg fysisk aktivitet. Reinen er altså ikkje utstyrt med sveittekjetlar for å regulere temperaturen. Dyra må difor på varme dagar kvitte seg med varme ved varmeleiing og luftsirkulasjon frå kroppen og beina. Også tunga blir brukt for å kvitte seg med varme. Reinen likar seg dårleg i varmt vêr, på varme sommardagar bevegar dyra seg difor opp i høgda, ofte så langt det er mogleg å koma. Viss reinen er i fysisk god stand, er det sjeldan regn, snø og kulde sjenerer han.

Sommarpelsen har færre ullhår enn vinterpelsen. Vidare utvikling av pelsen fortset utover til oktober då den tettare vinterpelsen er utvaksen. Av hjortedyra er det reinen som har flest både dekkhår og ullhår, deretter fylgjer elg og hjort med nokon lunde likt tal på hår.

Kjelder for denne artikkelen: Skjenneberg og Slagsvold: Reindriften og den grunnlag (1968) og Reimers: Våre hjortedyr (2018)

villrein.no – Kjell Bitustøyl

Kvifor og korleis ta CWD-prøver av villrein?

diverse

Det er laga to videoar i samband med CWD-prøvetakinga i haust. Den eine er om dugnaden i samband med årets villreinjakt og er laga av Miljødirektoratet, den andre er om sjølve prøvetakinga og er laga av Norsk Villreinsenter.

Villreinjakta på Hardangervidda er i år er skuva fram til 10. august på bakgrunn av funnet av ein CWD-smitta bukk i fjor. I samband med jakta på Hardangervidda, men òg i samband me den ordinære jakta i andre område, er det viktigare enn nokon gong å få inn CWD-prøver frå jegerane, både hjerneprøver og lymfeprøver. I den samanheng er det laga to korte videoar: Éin som handlar om kvifor det er så viktig at jegerar tek desse prøvene, og éin som viser konkret korleis ein tek lymfe- og hjerneprøver på best mogleg måte. Håpet frå ansvarlege styresmakter er sjølvsagt at så mange som mogleg vil ta del i denne dugnaden.

Link 1 – oppfordringa av Miljødirektoratet:

https://www.facebook.com/miljodirektoratet/videos/531371354778397

Link 2 – praktisk gjennomføring av CWD-prøvetaking:

https://www.facebook.com/norskvillreinsenter/videos/2896149740672580

villrein.no – Kjell Bitustøyl

Ny refusjonsordning for transport under villreinjakta på Hardangervidda

diverse

Som eit tiltak for å stimulere til meir effektiv jakt på Hardangervidda i haust, har Miljødirektoratet oppretta ei tilskotsordning for transport av reinslakt på Vidda.

Det er no mogleg å søkje om refusjon for utgifter i samband med transport med sjøfly eller helikopter i samband med jakta på Hardangervidda. Ein kan få refundert 80 % av kostnadane til utflyging av slakt, maksimalt 5000 kr pr. tur. Dette nye tilbodet, som gjeld i perioden 10. august til 10. oktober, omfattar både villrein, elg og hjort som er felt i Hardangervidda Villreinområde. Bakgrunnen for ordninga er at det er funne skrantesjuke på Hardangervidda og at ein ynskjer å auke uttaket av villrein, fyrst og fremst, men òg anna hjortevilt som elg og hjort.

For Nordfjella gjeld det ei anna ordning, der er det Statens naturoppsyn som administrerer utflyginga.

Les meir om ordninga på Hardangervidda og kva krav som blir stilt:

https://www.hjortevilt.no/tilskudd-til-helikoptertransport-pa-hardangervidda/

Om Nordfjella:

Inforskriv om utflyging av elg og hjort i Nordfjella

villrein.no – Kjell Bitustøyl

Planter med reinnamn

diverse

Reinsdyret har sett spor etter seg på så mange slags måtar, blant anna innafor botanikken. Reinrose og reinrosehei er velkjente omgrep i floraen vår, men kanskje er det ikkje så mange som veit at der finst fleire planter med namn etter rein. Kvifor dei har namn etter reinsdyret kan vera vanskeleg å finne ut, men einskilde har dette namnet av di reinen er ekstra glad i å beite på denne planta.

Reinrose

Den som har vore så heldig å støytt på teppe av reinsrose i den finaste bløminga, gjerne i eit område ein kallar reinrosehei, har hatt ei vakker oppleving. Reinrosa (Dryas octopetala) breier seg ofte utover store matter og er ein sterk indikator på gode vekstforhold i fjellet. Du finn den kvite blomen i lag med mange andre kravstore og næringsrike artar, t.d. fjellsmelle, mjeltartar, blå veronika og gule murer. På tørre snøfrie rabbar gjerne på laus skifer kan planta dominere, me kallar det reinrosehei. Reinrosa blømer rett etter snøsmeltinga og veks sakte, men planta kan bli svært gamal. Det latinske namnet dryas betyr eik, fordi reinrosdeblada liknar på eikeblad. Ein kallar gjerne reinrosa ei pionerplante, etter som ho var av dei fyrste plantene som innvandra til Noreg etter siste istid. Reinrosa gjeng høgt til fjells, 1850 moh i Jotunheimen.

Issoleie = reinblom

Issoleia (Ranuclus glacialis) er av dei mest hardføre plantene me har i den norske fjellheimen, på Galdhøpiggen er blomen funne så høgt som 2370 moh. Jegerar, reinsgjetarar og andre fjellfolk har merka seg denne planta og har visst at reinen gjerne bit av toppen av planta, reinen likar godt blomane. Og reinsgjetarar er blant dei som kallar planta for reinblom. Dette er elles eit namn issoleia har i mange område, blant andre Dovre, Vang og Rennebu. Andre variantar er reinsblomme (Lesja) og renssoløy, dette siste namnet er etter ein reinskyttar og fjellmann i Oppdal, Johannes Sivertsen Ishol.

Issoleia er saftfull, snau og har som oftast mange blomar. Blomane snur seg etter sola og konsentrerer varmen i midten av blomen. Du finn ofte planta i snøleie, fuktig grus og oppfrysingsmark.

Issoleie eller reinblom Foto: Kjell Bitustøyl

Setermjelt - ein nær slektning av reinmjelt, blomane er nokså like, men reinmjelten har spissere blad. Foto: Kjell Bitustøyl — Setermjelt – ein nær slektning av reinmjelt, blomane er nokså like, men reinmjelten har spissere blad. Foto: Kjell Bitustøyl

Andre planter med reinnamn

Me har vore innom dei to mest kjende plantene, men der finst endå fleire med rein i namnet. Reinmjelt (Oxytropis lapponia) er ei blomsterplante som liknar på ein meir vanleg blom – setermjelt, men planta er mindre og har meir spisse blad enn setermjelten. Også reinmjelten er å finne på kalkrik grunn, reinrosehei. Dei blåfiolette blomane er typiske for erteblomfamilien, med det ein kallar fane, venger og kjøl. Blomane sit saman i eit hovud. På Hardangervidda kan ein finne reinmjelten opp i 1550 moh.

Floraene opererer elles med to andre meir «anonyme» planter med reinnamn: Reinstorr (Carex arctogena) som er ein variant av hovudstorr. Denne storren veks på rabb og hei i fjellet, mest på baserik grunn, meir sjeldan i sørlegare fjellstrøk enn i Nord-Noreg. Planta er funne opp i 1720 moh i Jotunheimen. Ei anna plante er reinfrytle (Luzula wahlenbergli), dette er ei fjellplante som høyrer til i sivfamilien. Denne planta er å finne på fuktige stadar, snøleie, mest vanleg i Nord-Noreg.

Kjelder: Gjærevoll/Jørgensen: Fjellflora (1996), Lid og Lid: Norsk Flora (2017), Kristoffersen: Det blomstrende fjellet(2007) og Høeg: Planter og tradisjon (1975)

villrein.no – Kjell Bitustøyl

Kunsten å vera kalv

diverse

Simle og kalv frå Fram Reinlag, Jotunheimen. Foto: Kjell Bitustøyl

Få kjenner så godt til livet som villreinkalv i fjellheimen som reinsdyrforskar Olav Strand. Han har drive forsking på villrein i ein mannsalder og trivst ekstra godt ute i felt. Dette har han formidla på ulikt vis, blant anna i boka «Midt i flokken» (2015) og i eit eige kapittel i «Villreinen – fjellets nomade» ( 2016), «Kunsten å være villreinkalv». Skal ein lesa om reinkalvane frå dei er født til dei er vaksne, er det mykje å hente i det Strand har skrive. Det fylgjande er henta frå desse skriveria.

Historiene om reinskalvane handlar ofte om at dei født under tøffe forhold. Det kan vera kaldt og vinterleg i mai, og for ein nyfødt og blaut reinkalv handlar det om å bli fort tørr. Men genetikken er viktig, ei stor simle gjev ein stor og feit kalv. Varme dagar og feitt på kroppen er avgjerande for å få ein god start på livet. Undersøkingar viser at ei svak mor ikkje berre fører til ein liten kalv, men slike små kalvar greier ikkje å kompensere for ein dårleg start og blir små og relativt svake gjennom heile livet.

Villrein: Simler og kalvar. Det er tid for mjølk. Foto: Olav Strand

Ein nyfødt kalv har lange bein, altfor lange bein, likevel er dei kjapt oppe på beina, gjerne etter berre ein time etter fødselen. Så skal det til mjølk, feit reinmjølk, og så er det soving, gjerne i ein dunge saman med andre kalvar, men alltid i nærleiken av mor. Etter om lag fjorten dagar har kalven fått orden på beina, og kalvane oppdagar då gleda over å få orden på beina. Då er det tid for leik og fart på rabbane: «Kalven prøver å stoppe der, men tempoet er høyt, og fire bein går i kast. Det er ikke noe å si på farten, men bremseevna er ikke på topp ennnå.»

Reinsdyret er bygd for å røre seg, og det å flytte seg, vera i rørsle, er reinens beste forsvar mot fare. Det same gjeld for det å finne riktig og nok mat gjennom året. Etter nokre veker er rollene bytta om, no er det simla som må springe etter spreke, litt ustyrlege kalvar. Nokre dagar tidlegare var det simlene som måtte lokke og vente på kalvar som streva med å halde fylgje. Dette er ei viktig tid for kalvane, det handlar om kroppsleg utvikling, motorikk og det å lære å høyre til i ein flokk.

Sommarstid fører ofte varmen til at reinflokkane trykkjer seg saman på kjølande snøfenner om dagen på grunn av insektplaga. Men om kvelden når varmen har gjeve seg, trekkjer flokken ned mot dei beste beiteplassane, og då får kalvane høve til å strekke på beina og kanskje blir det kalvedans!

Utover sommaren byrjar kalvane etterkvart å supplere morsmjølka med anna føde, dei lærer seg å beite, men er det ei simle som er i god kondisjon, held dei fram med å die heilt fram til brunsten. Men kalvane skal òg lære å leva i flokk, for reinen er eit svært sosialt dyr, og det høyer med å lære seg eit vidt spekter med sosiale signal.

Reinkalv, tre-fire veker gamal, Vågå Tamreinlag. Foto: Kjell Bitustøyl

Til slutt ei historie frå Setesdal, ein situasjon Olav Strand og ein til var augnevitne til:

«De (ravnene) har funnet ei død simle. Hun ligger under et lite stup på mellom ti og femten meter. Det er slett ikke rare juvet mot de som ligger lenger ut i dalen, men likevel mer enn høyt nok . Hun har glidd oppe på kanten og tumla utfor. På toppen står kalven igjen. Han skriker på mora mens han saumfarer stupkanten. Etter noen minutter med iherdig lokking og leting gir han seg i vei oppover lia. Han finner andre reinsdyr, men søker videre når han oppdager at mora ikke er blant dem. Gang på gang kommer han ned til stupkanten igjen. Antagelig kjenner han lukten fra sine egne spor og følger dem.»

Men forfattaren trur kalven har små sjansar til å overleva, ein reinkalv er ikkje i stand til å klare seg åleine før han er ca. eit halvt år, så kanskje vil han bukke under i løpet av nokre få dagar. Naturen er brutal på denne måten, og fjellet og miljøet plukkar systematisk vekk dei svakaste dyra, slik blir reinen ein art som meistrar det arktiske landskapet, skriv Strand. Dei fylgjer kalven enno ei heil stund, og i det dei forlet området leitar kalven stadig etter mora – opp i lia og tilbake ned til stupkanten.