Norsk villreinsenter og Villreinrådet i Norge ønsker med dette alle våre lesere en riktig god jul og et godt nyttår! Vi håper at www.villrein.no har vært til både glede og nytte i 2018, og at dere vil følge oss videre i 2019.
villrein.no – Anders Mossing
Det var en markant nedgang i antall felte rein under høstens jakt. Mye av grunnen kan forklares med lave kvoter i vårt største villreinområde, Hardangervidda, samt at bestanden i Sone 1 i Nordfjella ble skutt ut sist vinter.
Færre felte dyr, betyr mindre kjøtt i norske frysere. Foto: Anders Mossing
Av en kvote på totalt 10575 dyr i Norge, ble det under høstens jakt felt 4156. Det gir en landsdekkende fellingsprosent på drøyt 39 %. Antall felte dyr er nesten 1400 mindre enn under fjorårets jakt, og vi må faktisk tilbake til 2004 for å finne et år med færre felte dyr.
Les også “Nedgang for villreinjakta” (NJFF.no).
I 2018 var antallet fellingstillatelser mer enn halvert i forhold til foregående år, nærmere bestemt 10575 kontra 22694. Hovedgrunnen er nedgangen på Hardangervidda, der det i 2018 ble tildelt 1500 fellingstillatelser, mot 9900 i 2017.
Les mer hos SSB.
På Hjorteviltregisteret kan man se nærmere på tallmaterialet, og man kan også søke fram bestemte vald innenfor det enkelte villreinområde, for å se “lokal” utvikling over tid.
villrein.no – Anders Mossing
Neste årgang av årboka “Villreinen” er under planlegging og redaksjonen håper på mange bidragsytere. Blir du én av dem? Foto: Fred Ivar Aasand
Årboka “Villreinen” har vært utgitt årlig siden førsteutgaven i 1986. Neste års utgave vil være klar fra månedsskiftet mai/juni. Ansvarlig utgiver er Villreinrådet i Norge, og vi håper du blir en av av bidragsyterne?
IInnholdsmessig er det alltid stor variasjon og bredde i det som kommer på trykk i “Villreinen”. Mange bidragsytere, med ulik bakgrunn, bidrar til at Villreinen alltid presenterer interessante og lærerike artikler. Fellesnevneren er interessen for norsk fjellnatur – og ikke minst – dragningen mot grådyra.
Redaksjonen håper at du blir blant bidragsyterne i “Villreinen 2019”! Eller kanskje du har tips om en god artikkel, eller forslag til en “bauta” innen villreinfamilien som bør profileres? Det er bare å ta kontakt med redaktør Fred Ivar Aasand, så blir vi enige om hvordan dette skal gjøres. Som belønnning for artikkelen og bildene blir du blant de første som får tilsendt neste års utgave av årboka, rett etter utgivelse.
31. januar 2019: Frist for å melde fra om aktuelle artikler/saker
13.-14. februar 2019: Styremøte med redaksjonsrådsmøte
28. februar 2019: Frist for å levere tekst og bilder til redaktør
1. mars 2019: Ombrekkingen starter
10.-11. april 2019: Styremøte
24. april 2019: De siste annonsene leveres red.
26. april 2019: Trykkeklar PDF sendes Villreinrådet (siste sjekk)
6. mai 2019: Trykkeklar PDF sendes valgt trykkeri
24. mai 2019: “Villreinen 2019” leveres på Honne
Primo juni 2019: Fagdager (fordeling/utkjøring og distribusjon av Villreinen)
villrein.no – Fred Ivar Aasand
“Vitenskapskomiteen for mat og miljø” har nylig publisert en oppdatering av tidligere risikovurdering av skrantesyke. Foto: Roy Andersen/NINA
I februar 2018 ble det siste dyret felt i Nordfjella Sone 1, som endel av en strategi for å få bekjempet skrantesyke i Norge. På tross av at alle dyrene er borte fra det eneste villreinområdet der skrantesyke er påvist, konkluderer “Vitenskapskomiteen for mat og miljø” at sykdommen ikke er ferdig bekjempet.
“Vitenskapskomiteen for mat og miljø” har nylig publisert en oppdatering av tidligere risikovurderinger av skrantesyke. På tross av store uttak av hjortedyr i 2017 og 2018, deriblant uttaket av hele bestanden i Nordfjella Sone 1, kan det foreligge en rekke farer for smittespredning. De peker spesielt på følgende momenter:
Det finnes sannsynligvis smitte i områdene som ble brukt av villreinstanden som er utryddet i Sone 1. Smittemengden er størst på steder som villreinen besøkte ofte.
Det kan fortsatt finnes smittede hjortedyr i området som ikke er oppdaget, og nye hjortedyr kan bli smittet fra miljøet i Sone 1. Det er mest sannsynlig å finne smittede individer i villreinflokken i Sone 2, blant hjort i Lærdal og Aurland og i tamreinflokken på Filefjell. Det kan heller ikke utelukkes at transport av rein har spredt smittede dyr til andre områder.
Det er størst sannsynlighet for spredning av skrantesyke fra miljøet i sone 1. Det kan skje ved at villrein fra Sone 2, hjort fra Lærdal og Aurland eller tamrein fra Filefjell går inn i Sone 1 og blir smittet. Det er noe mindre sannsynlig at hjort, elg og rådyr fra Hallingdal blir smittet på denne måten, og enda mindre sannsynlig at mennesker, rovdyr, åtseletere og andre bærer med seg smitte som spres til nye hjortedyr.
Sau som beiter i Sone 1 kan trolig bære med seg smitte til hjortedyrbestander som er mottakelige for smitte. Det er lite sannsynlig at det skjer for hver enkelt sau, men det beiter tusenvis av sau i området.
Les omtale av rapporten her.
Salteplasser
Salteplasser har hatt et stort fokus i forbindelse med Vitenskapskomiteens arbeid med den nye kunnskapsoppdateringen. Foto: Annbjørg Sisjord/viltkamera
Salteplasser har hatt et stort fokus i forbindelse med vitenskapskomiteens arbeid med den nye kunnskapsoppdateringen. Bjørnar Ytrehus i Norsk institutt for naturforskning har ledet arbeidet og påpeker en rekke potensielle faremomenter knyttet til praksisen med salteplasser. Salteplasser som bestanden i Sone 1 brukte og som fortsatt er tilgjengelige for ulike dyr, vil ha stor betydning for hvor sannsynlig det er med smittespredning. Hvis salteplassene derimot er utilgjengelige, er det mindre sannsynlig at hjortedyr som ev. går inn i Sone 1 blir smittet. Dessuten vil fravær av salteplasser redusere sannsynligheten for at sau sprer smitte. Hvis det fortsatt finnes smittede dyr eller nye dyr blir smittet fra miljøet, vil også nye salteplasser og eksisterende salteplasser utenfor Sone 1 utgjøre en risiko for smittespredning.
Vitenskapskomiteen peker i sin rapport på behov for å opprettholde intensiv overvåking, årvåkenhet og beredskap. Tiltak som inngjerding av salteplasser og gjeting, reduksjon av hjorteviltbestander og informasjon til folk som bruker området, vil også redusere sannsynligheten for spredning.
Last ned rapporten her.
villrein.no – Anders Mossing
Tamreinflokken til Hol og Ål reinco fotografert ved Geiterygghytta. Foto utlånet av Kjell Slåtten.
Nordfjella er eit fjellområde som har hatt ei mengd ulike tamreinlag opp gjennom tidene. Området har samtidig hatt ei stamme med villrein, men det er usikkert kor stor denne har vore på det tidspunktet tamreindrifta har vore mest utbreidd. Tamreineigarane har for ein stor del vore lokale folk, medan både samar og bygdefolk har vore gjetarar.
Norsk villreinsenter ynskjer i fleire artiklar å rette fokus mot dei villreinområda som tidlegare har hatt tamrein. Her kjem fjerde artikkel, som omhandlar Setesdal Ryfylke. Les også “Norefjell – frå svensk skogsrein til villrein”, “Vest-Jotunheimen – Noregs “villaste” villreinområde?”, «Setesdal Austhei og Våmur Roan villreinområde» og “Setesdal Ryfylke villreinområde – lang periode med tamrein” (villrein.no).
Nordfjella omfattar mange bygdelag som i lange periodar har drive med tamrein: Hol og Ål i sør, Hemsedal i aust og Borgund og Lærdal i nord. Om ein tek med Raudafjell og Flåm, har det også her vore forsøk med tamrein vest i området som no Nordfjellareinen i sone 2 nyttar av og til. Forfattarane av bokserien “FjellNorge” (2001), Lauritzen og Ryvarden, skriv om Skarvheimen at “I noen år var det også tamreindrift i Skarvheimen, …” medan ein i boka “Villreinen – Fjellets nomade” (2017) av Punsvik og Frøstrup, skriv at “I en lengre periode fra 1800-tallet til 1960-tallet var det et tamreinselskap som holdt rein i ulike deler av villreinområdet”. Sistenemnde bok nemner òg den siste tamreindrifta i dette området, i Hol frå 1975 til 1982. Oppsummert tyder dette likevel på at kunnskapen om området, med den eldste tamreindrifta sør for Jotunheimen, er heller mangelfull.
Heilt tilbake til 1780-talet
Ein solid dokumentasjon, blant anna i Holssoga, vitnar om at ein alt i 1781 starta opp med tamreindrift i området som i dag høyrer til Nordfjella. Då drog Erik Uren (Uren=Urdi, ein gard mellom Hol og Ål) til “Finnmark”, det vil seie Rørosområdet og henta sju reinsdyr. Han skal òg ha vore av stad året etter, 1782, og henta 20 dyr som han selde vidare. Enda ein tur er det fortalt om, i 1783, då kjøpte han 102 dyr og hadde med “finnar”, dvs. samar, til å gjete. Erik Uren hadde stølen Årsetstølen, og det heites at han heldt til på Fjellberg ved Haugastøl med reinsflokken. Også frå nordsida av Hallingskarvet kjenner me til tamreindrift frå tida før 1800.
To samiske gjetarar, Lussi og Sacarias, som òg er kjende frå Hardanger, heldt til i Hivjudalen i Hovet. Her er det registrert eit samisk kulturminne, ei innhegning, frå denne tida. Namnet Finnebotn litt lenger vest for Hivjudalen skal ha sitt opphav i samar som heldt til her i denne perioden. Men etter alt å dømme varte ingen av desse tidlege forsøka med tamrein særleg lenge.
Raudafjell – frå tamrein til villrein
I Flåm blei det skipa eit tamreinlag i 1840. På gardane i Flåm er det oppført i alt 119 dyr, men mykje tyder på at heller ikkje denne tamreindrifta var særleg langvarig. Så seint som i 1852 er tamreinlaget omtalt i samband med ulovleg beiting. Også her leigde dei inn samiske gjetarar. Området ein heldt til i var i fjella vest for Flåm, i Raudafjell, altså i det som i dag er ein del av beiteområdet til Nordfjellareinen i sone 2. I dette området blei seinare Raudafjell tamreinlag stifta i 1930 av bønder frå Voss, Vossestrand og Aurland. Dette laget kjøpte inn nye dyr både i 1963 og 1973, men det lykkast ikkje å oppretthalde ei tamreinstamme i området. Og i 2017 skriv avisa Hordaland at grunneigarane søkjer om å få området Raudafjell godkjent som villreinområde med ei jaktbar stamme.
Aurland og Lærdal
Frå Aurland finst det historier om tamrein så langt tilbake som 1790-åra. Det blir fortalt at reinen var så tam at når dyra skulle slaktast, dreiv ein flokken ned i bygda til eit platå som ligg oppe i Flåmsdalen, to-tre kilometer frå garden Fretheim.
Frå området mellom Aurland og Lærdal har lensmann L. Nesse fortalt at eit selskap dreiv med tamrein i fjellet frå Vindedal til og med Grotafjell, altså i eit område sørvest for Lærdalsøyri. Eit tamreinselskap kan ha halde på til 1855 i dette området.
Borgund – mange lag i Nordfjella sone 1
Borgund, som i dag høyrer til Lærdal kommune, var eigen kommune mellom 1864 og 1964. Her har det vore mange tamreinselskap, både på sida mot Vang og Årdal, men òg på sørsida av Hemsedalsvegen, som er området som høyrer til Nordfjella sone 1. Som i dei fleste andre lag sørpå, blei tamrein kjøpt inn frå sørsamiske område både på norsk og svensk side, men det blei òg handla med tamrein laga i mellom.
Tamreinfolk i Nordfjella: i midten reinsgjetaren Anders Horge frå Borgund og til høgre for han, samehovdingen Daniel Mortensen, som var involvert i fleire tamreinlag i desse områda. Dei andre er ukjende. Foto utlånet av Kjell Slåtten.
Denne historia er ikkje særleg godt dokumentert, likevel kan ein kan slå fast at området har hatt vesentlege innslag av tamrein opp gjennom åra. Det er særleg brørne og familien Eraker frå Borgund som utmerker seg som stiftarar av fleire tamreinlag. Elles har det vore eit visst samarbeid med tamreinfolk frå både Hemsedal og Valdres. Eldste kjente laget ein starta er Borgund Tamreinlag ca. 1914/1915. Laget kan ha blitt oppløyst i 1918. Området deira var sør for Hemsedalsvegen. Eit anna lag som òg heldt til sør for Hemsedalvegen er Mørkedalen Reinselskap (1912-1914). Her var det brørne Eraker og den kjende “samehøvdingen” Daniel Mortenson frå Elgå som dreiv. Eit nytt Mørkedalen tamreinselskap eksisterte frå 1925 til 1932.
Tamreinselskapet Fram (1910-1914) hadde base i Borgund, men med eigarar òg frå Valdres og Hemsedal. Basen var Bjøberg i Hemsedal, og beiteområdet var på sørsida av Hemsedalsvegen. Vestfjell (1921-1924) var nok eit selskap som blei stifta i dette området, også her var Daniel Mortensen sentral. Dette selskapet fekk òg nytt liv i ein annan periode, frå 1947 til 1953-54. Dette var siste selskapet hemsedølar tok del i. Andre tamreinselskap dukka opp i dette området, så som Sanddalen (1925-1930) og Nesdalen (1942-1951). Det interessante med Sanddalen er at dyra kvar haust blei drivne ned til ein slakteplass i Hol i Hallingdal.
Hallingdal – også mange lag
I Buskerud sin del av Nordfjella har det òg vore mange tamreinlag i den siste tamreinperioden, dvs. frå 1880-åra og utover. Det eldste laget er Hol reinskompani som starta opp i 1885. Desse dyra blei gjett aust og nord for Hallingskarvet. Selskapet blei reorganisert med mange deleigarar og ny rein blei òg kjøpt inn, bl.a. frå Telemark i 1905. Før Bergensbanen kom leigde dei for det meste hamn på Borgundsida og førde kjøtet ned til Sognefjorden. Laget gjekk seinare over til å bli heitande Hol og Ål reinco etter fleire reorganiseringar.
Område aust for Hallingskarvet i Hol kommune. Foto: Anders Mossing
Vest (og sør) for Hallingskarvet blei eit anna lag stifta i 1889, Hol reinsamlag. Også her var mange eigarar involvert, blant andre fleire frå Reinton-familien. Truleg skjedde det same her som i mange andre lag før 1920, selskapet gjekk med tap og måtte leggjast ned. Fleire nye selskap dukka likevel opp att, blant andre Haugastøl reinskompani (1925-1934) og Finnebotn reinssamlag (1930-1935). Ein sentral mann her var Olav Kvanneberg frå Hovet. Reinen kom frå Valdres.
Ei samekvinne som òg hadde vore i Hol tidlegare, Sigrid Johnsen, kom til Hol med eigen reinsflokk midt på 1930-talet. Hun blei med i Hol og Ål reinco, men etter kvart overtok selskapet reinen hennes. Dette selskapet blei elles organisert på nytt i 1960. Då hadde ein rein både på nordsida og sørsida av Hallingskarvet fram til 1965, ettersom få andre lag dreiv i desse områda. Unntaket var Ustedalen reinlag (1955-1964), då dei la ned selde dei flokken sin til Fram reinlag i Valdres. Ein stutt periode var der òg eit lag i Iungsdalen (1950-1954), men der blei problema for store i høve til blanding med villreinen.
Reinsdyrdrifta gav over tid gode inntekter til bygdene rundt Nordfjella, men det er vel kjent at det har vore mykje konflikt knytt til kombinasjonen villrein/tamrein i desse områda. Ein episode frå 1951 kan illustrere dette:
To reinsgjetarar frå Geilo, Erik Tufte og Torstein Solberg, som båe gjette for Iungsdalen reinselskap, prøva å samle inn att rein som hadde kome over til Aurland- og Lærdalsfjella, men aurlendingar og lærdølar likte ikkje at tamreinen blanda seg med villreinflokkane. Etter at dei to gjetarane hadde opplevd at det blei losna skot i nærleiken av dei, drog dei seg tilbake. På ei steinbu fann dei oppslaget: “Det er 100 kr. i skuddpremie på Erik Tufte og Torstein Solberg”. Om dette ikkje var meint bokstavleg, var det nok likevel ei klar melding.
Slutt for tamreinen
Siste perioden med tamrein i Nordfjella var Østre Hol tamreinlag, der Olav Kaupang frå Hovet stod sentralt. Med i delar av perioden var òg samen Sigvart Johnsen og familien hans. Det var dei som kom med reinen heilt frå Västerbotten i Sverige i 1975. Siste perioden med tamreindrift i Nordfjella fekk ein slutt då det i 1981 fløymde store flokkar med villrein frå Hardangervidda over Bergensbanen og nordover. Dette gjorde det nærast umogleg å halde tamreinen fråskilt frå villreinen. Laget måtte avvikle drifta og slakte ned i 1982, men eksisterer framleis som eit lag utan rein.
Med bakgrunn i all denne tamreinaktiviteten både på Hallingdalsida og i Borgund/Lærdal, er det ikkje så underleg at folk med god kjennskap til tamreinhistorikken og villreinen i Nordfjella har uttalt at Nordfjellareinen har hatt sterk innblanding av «tamreingener».
villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing
E 134 over Haukelifjell er ein av stamvegane mellom aust og vest. Foto: Tor Punsvik
Den 22. og 23. november blei det halde informasjonsmøte om nye E 134 over Haukelifjell, strekninga Vågslid-Seljestad, og verknader på villreinen. Det var òg befaring i området. Dei som deltok var folk frå Naturrestuarering AS, som var innleigde av Statens vegvesen, representantar frå forvaltning/grunneigarar og folk med spesiell kunnskap om villreinen i området.
Dette handla om ei tilleggsutgreiing som skal supplere grunnlaget for andregongs handsaming av reguleringsplanforslaget. Konkret er spørsmålet frå villreinhald om kva for trasé for framtidige tunnelar som blir valt, og kva avbøtande tiltak som må setjast ut i livet for å få ein best mogleg korridor slik at villreinen kan vandre mellom Setesdalsheiane og Hardangervidda.
På befaringa var det ein bredt samansett gruppe som diskuterte ulike trasear. Foto: Tor Punsvik
Det var tilbake i 2015 at E 134 over Haukelifjell blei valt som ein av to stamvegar mellom aust og vest. I etterkant sto kampen lenge om det var Rv 7, Rv 52 eller E 16 som skulle bli stamveg nummer to. Det endelige resultatet vart ein funksjonsdeling mellom dei tre.
Les meir om planane for E 134 og se animasjon av dagens trasè.
Lang tunnel det beste
Det var semje på møtet om at ein ny lang tunnel over fjellet er det beste for villrein og trafikantar. Frå villreinhald kom det kommentarar på at konsekvensane for villreinen med ny hovudveg over fjellet var for dårleg undersøkt før viktige tunnelprioriteringar blei gjort politisk. Men sidan det aktuelle strekket ikkje skal realiserast før tidlegast i 2029, er det enno mogleg å få til godt samarbeid og kreativ tenking slik at det kan bli teke omsyn til villreinens trekkvegar i området. Ein viser her til overordna nasjonale miljømål der villreintrekket mellom dei to største villreinområda skal takast vare på. Transportnæringa ynskjer den same løysinga som villreininteressene ettersom ein stuttare tunnel vil auke problema omkring kolonnekøyring og stenging vinterstid.
Frå Haukeliseter og vestover. Foto: Tor Punsvik
Fleire forslag til tunneltrasé ligg føre, eitt forslag er å forlenge Dyrskartunnellen heilt til Haukeliseter, med det kan ein få ein breiare korridor for reinen enn ei forlenging av tunnelen aust for Haukeliseter, som berre vil gje ein korridor på 5 km.
Les også “Ny vegtunell over Haukeli og omsynet til villreinen” (årboka Villreinen 2017).
All erfaring tilseier at siste ord ikkje er sagt i denne saka, og “villreininteressene” har no i alle fall fått leggje fram sitt syn på saka. Naturrestaurering tek med seg innspela inn i det vidare planarbeidet.
villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing
Det tredje møtet i haust i SVR-regi med verdiskapingsprogrammet ”Villreinfjellet som verdiskapar” som tema gjekk føre seg i midten av november i Hjelmeland, vest i Setesdal Ryfylke. Mellom 70 og 80 personar hadde møtt opp for å høyre på dei tre foredragshaldarane: den lokale historieforteljaren Arne Kleppa, Lena Romtveit frå Norsk villreinsenter Sør og dagleg leiar for Stavanger Turistforening, Preben Falck.
Tittelen på møtet, ”Mens me ventar på dyra”, avspeglar stoda for villreinen så langt vest i villreinområdet Setesdal Ryfylke. Området er det nest største villreinområdet i landet i flatemål etter Hardangervidda og har ei vinterstamme på ca. 3500 dyr. Utfordringa er at reinen i nyare tid ikkje brukar heile området, deriblant Hjelmeland sine marker. Men mange av dei frammøtte minnest godt at der var dyr og jakt også i desse heiane.
Arne Kleppa, historieforteljar frå Hjelmeland. Foto: Kjell Bitustøyl
Jakt i Hjelmelandsheiane
Arne Kleppa viste seg å vera ein forteljar av dei heilt sjeldne, han serverte den eine historia etter den andre frå ulike jaktturar, ofte med ein glimt i auga og med god kommunikasjon med publikum, mange av dei jaktkameratar. Slik levande forteljekunst er sjeldan vare i våre dagar.
Han snakka om forskjellen på ganglaget mellom ein bymann og ein bonde. Han var innom bygdefolks kontakt med bymannen Heiberg, ein kontakt som kunne vera problematisk ikkje minst for sauebøndene ettersom Heiberg kjøpte opp store område for å byggje opp ein ”villreinpark”. Slik blei Heiberg forhatt av mange, medan andre hadde eit anna forhold til han, og i ettertid har ein endra litt syn på dette etter som enden på visa etter 2. verdskrig blei at ”Njardarheim” blei ålmenning. Slik har mange bygdefolk i seinare tid kunne hatt glede av reinstamma i området.
Kleppe fortalde sjølvopplevde jakthistorier, om hellerar, dryge turar og jaktfellesskap heilt til 1989. Han var mellom anna innom då dei fyrste flya kunne transportere folk inn i heiane på 1960-talet.
Større vandringsmønster i eldre tid
Lena Romtveit frå Norsk villreinsenter har arbeidd mykje med GPS-merkeprosjekt av villrein i ulike område, også i Setesdal Ryfylke villreinområde. Ho nøsta opp den eldste villreinhistoria, då villreinen kom vandrande inn frå litt ulike retningar her til landet. Ved hjelp av den eldste dokumentasjonen på villreinfangst og villreinjakt, kan ein seie noko om kvar villreinen var og kva område reinen brukte. Store fangstanlegg finst ikkje så langt sør, men ein reknar med at Setesdal Ryfylkeområdet har vore ein del av eit større område for reinen, før vegar, jernbane og annan infrastruktur sette ein stoppar for deira vandringar.
Lena Romtveit frå Norsk villreinsenter Sør. Foto: Kjell Bitustøyl
Områda i vest meir i bruk før 2000
Romtveit la vekt på at ein ikkje må overtolke funn av fangstminne, ettersom registrerte fangstminne fyrst og fremst er gjort i forbindelse med kraftutbygging. Store område er med andre ord ikkje undersøkt. Ho kunne slå fast at områda vest for Svartevatn har hatt ein meir sentral plass som villreinområdet i tidlegare tider, mellom 1975 og 1990 var det meir villrein i vest. Så har storleiken på stamma hatt innverknad på kor store delar av villreinområdet reinen har nytta, stamma har i dette området som i dei fleste andre området svinga opp og ned. På byrjinga av 2000-talet har det vore mindre med dyr, berre einskilde bukkeflokkar har brukt desse områda, medan fostringsflokkane for ein stor del har vore lenger aust, i fylgje Romtveit.
To delbestandar
Kva har skjedd? spurde Romtveit og gav ei forklaring mange nok kan slutte seg til. Dei store kraftutbyggingane, med ikkje minst Blåsjø, har endra landskapet og med det reines åtferd. Og ein har fått to delbestandar i området, ein nord og ein sør for Blåsjø. For å finne meir ut om dette, blei det i 2014 sett på radiosendarar på reinsbukkar. Slik har ein òg prøvd å finne meir ut om kva andre barrierar kan ha og har betydd, til dømes Brokke-Suleskardvegen som er stengt vinterstid, men open på sommaren.
Med referanse til Nordfjella og neddemde trekk viste Romtveit kva som skjer med desse reintrekka, ein får store ”skuggeområde” fordi reinen endrar åtferd. Eit anna moment er at reinen sjeldan kryssar regulerte vatn vinterstid. Ho snakka òg om andre typar av infrastruktur som forstyrrar og konkluderte med at ein må sjå på summen av alle typar forstyrring. Likevel er det positive trekk i Setesdal Ryfylke villreinområde, bestanden er på veg opp og kalveprosenten er òg på veg opp. Om utfordringane framover sa Romtveit at klimaendringane med meir ising er eit varsku om at ein òg må hegne om utkantane i dette villreinområdet.
Avslutningsvis i møtet fekk dei frammøtte ei orientering frå dagleg leiar for Stavanger Turistforening, Preben Falck, om planane for ei ny turisthytte i Hjelmelandsheiane, i eit område der det har vore lite rein dei siste 10-15 åra.
villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing
Kortanalysen viser at det ble felt 684 dyr på vidda under jakta i 2018. Foto: Anders Mossing
Resultatet fra årets jakt på Hardangervidda er klar. 684 dyr ble felt ut av en kvote på 1500 dyr, noe som er i tråd med forventningene fra villreinutvalget.
Kvoten for 2018 besto av 70 % fridyr (1050 dyr), 15 % simle/ungdyr (225 dyr) og 15 % kalv (225 dyr). Det ble felt 437 voksne bukker (2 1/2 år og eldre), 171 simle/ungdyr og 76 kalver (begge kjønn). Fellingsprosenten for alle kategorier samlet endte på 45,6 %.
Ved kvotefastsettelsen i 2018 ble bestanden vurdert å være ca. 7.000 dyr før kalving. Det var ut i fra dette forventet en kalvetilvekst på rundt 1.500. Dette er en kalvetilvekst som er vesentlig lavere enn fastsatt mål i bestandsplanen (2000-2500 kalv), og dermed var utgangspunktet for årets jakt at det skulle tilrettelegges for en økning i kommende års kalvetilvekst. Dette ga utslag i en lav kvote med et moderat uttak av simler. Hensynet til prøvetaking i forbindelse med skrantesjuke var også et viktig moment i forbindelse med kvotefastsettelse.
Høstens jaktresultat og sommerens kalvetellinger tilsier en bestandsvekt på Hardangervidda. Foto: Anders Mossing
Jaktresultatet og resultatet fra årets kalvetellinger gir en bestandsvekst på “noen hundre dyr”, hvis man tar hensyn til dødelighet utover registrert jaktuttak. Det lave uttaket av hunndyr under årets jakt gir økt andel simle i bestanden og på sikt økt kalveproduksjon.
Les mer om årets jakt i fellingsanalysen fra villreinutvalget her.
Når det gjelder prøvetaking av skrantesjuke var det krav om prøvetaking av alle dyr eldre enn kalv. Per i dag er det registrert 556 innleverte og analyserte prøver, mens det ble felt 608 dyr eldre enn kalv. Det er ikke funnet positive prøver på Hardangervidda.
villrein.no – Anders Mossing
Debatt i grupper, f.v. Frode Sundnes frå NIVA, Camilla Risvoll frå Nordlandsforskning, Petter Braaten frå SNO Geilo, Anne Catrine Flyen frå NIKU og Bolette Bele frå NIBIO. Foto: Kjell Bitustøyl
Med Norsk institutt for kulturminneforskning (NIKU) som hovudarrangør blei det i dagane 6.- 8. november avvikla eit seminar på Geilo med tema integrering av kulturarv i forvaltninga av nasjonalparkar, med Hardangervidda og Saltfjellet-Svartisen som case. Problemstillinga var: Korleis kan naturmangfald, kulturhistoriske verdiar og andre miljøgode forvaltast på ein måte som bidreg til å oppnå politiske mål om eit berekraftig samfunn gjennom grøn omstilling?
PARKAS er eit forskingsprosjekt over fire år der forskarar frå NIKU, Norsk institutt for vannforskning (NIVA), Norsk institutt for bioøkonomi (NIBIO) og Nordlandsforskning deltek. Eit utgangspunkt for prosjektet er korleis tilliten i befolkninga til politiske vedtak og lokal forvaltning kan handterast og vera avgjerande for å få til ei grøn samfunnsomstilling. Med blikk på dei to nasjonalparkane, Hardangervidda og Saltfjellet-Svartisen, vil ein undersøkje forvaltningsordningane med tanke på å finne løysningar der ein sikrar desse områda som miljøressurs og gode for samfunnet utan at det går utover lokale bruksinteresser og verneverdiar.
Aktuell debatt rundt vidda
For Hardangervidda sin del kjem dette midt oppi ein pågåande prosess knytt til kva for forvaltningsmodell ein skal velje, anten å fortsetje med modellen ein har hatt så langt med tre fylkesmenn og tre tilsynsutval, eller om ein skal opprette eitt nasjonalparkstyre og fleire nasjonalparkforvaltarar lik den ein har i andre norske nasjonalparkar. Dette var eit tema som nyleg var oppe til debatt på Norsk villreinsenter (NVS) sitt seminar om “Villrein og ferdsel på Hardangervidda”. Slik sett trefte PARKAS-prosjektet bra tidsmessig i høve til at dette temaet vil vera på dagsorden i ulike fora framover, ikkje minst knytt til forvaltninga av villreinen på Hardangervidda.
Saltfjellet-Svartisen – samiske kulturminne og store utfordringar for reindrifta
PARKAS-prosjektet er i oppstarten, og der er alt gjort førebuingar og innleiande intervju. I høve til reinsdyret og kulturminna knytt til desse, er det ein vesentleg forskjell på Hardangervidda med ei villreinstamme og Saltfjellet-Svartisen som har samisk reindrift og mesteparten av kulturminna knytt til denne næringa. Litt tilbake i tid var det Pitesamisk kultur som dominerte dette området.
Nasjonalpark i Nordland Svartisen sett frå Hurtigruta. Foto: Kjell Bitustøyl
Det sterke samiske innslaget har ført til at fire representantar i nasjonalparkstyret er oppnemnde av Sametinget, ein modell som er særeigen for nasjonalparkar med samiske interesser. Ofte handlar dette om reindrift. Til samanlikning kan ein nemne at til dømes Jotunheimen nasjonalpark, som òg har reindrift, berre har representantar frå kommunane og fylket i nasjonalparkstyret.
Camilla Risvoll, forskar ved Nordlandsforskning med sosiologi som eit viktig fag, gav oss “søringar” eit viktig innsyn i kva ein har å stri med i denne nasjonalparken og områda ikring, ikkje direkte knytt til kulturminneproblematikk, men i eit større og viktig framtidsperspektiv, der utviklinga kan bety eit vere eller eit ikkje vere for dei som driv med reindrift. Dette handlar om store reintap på grunn av rovdyr, klimaendringar som fører til at reinen søkjer seg til andre beiteområde, til dømes kysten, der andre typar utfordringar og problem dukkar opp i møte med bønder og hytteeigarar. Andre faktorar er: planar om gruvedrift, problem med vegar og jernbane – mange reinsdyr blir påkøyrde og drepne i dette område kvart år – og i tillegg aukande turisme. Samtidig er denne delen av Nordland svært godt eigna for reindrift på grunn av verdifulle beite. Risvoll sette dette i perspektiv med aktiv deltaking i forvaltninga av nasjonalparken, der dei samiske representantane i nasjonalparkstyret ser på deltakinga som eit “mulighetsrom” for deira kultur og kunnskap, inkludert forvaltning av kulturminna. Sametinget spelar i så måte òg ei viktig rolle her i fylgje Risvoll.
Camilla Risvoll, forskar ved Nordlandsforskning, hadde eit innlegg om Saltfjellet-Svartisen og andre nærliggjande verneområde med særleg fokus på utfordringane den samiske reindrifta og kulturen knytt til denne står overfor. Foto: Kjell Bitustøyl
Ho siterte reindriftssamen Olof Anders Kuhmunen som uttrykte seg slik, eit dystert framtidsscenario: “Kjem gruveselskapa i gang med sine planar, vil reinen bli skremt bort, kalvinga blir forstyrra og trekkvegar sperra. Og me har ingen andre område å reise til.”
Mange ventar på Kulturminneplanen for Hardangervidda
Hardangervidda har ei villreinstamme med kulturminne knytt til gamle fangstanlegg og gamal jaktkultur, samtidig som ein også her har hatt innslag av tamreindrift og samisk kultur over ein lengre periode, ein epoke som tok slutt 1957. I ei grunnlagsskisse for ein framtidig kulturminneplan utarbeidd av NIKU i 2015, heiter det at “Det er for lite kunnskap kva som finst og type av samiske kulturminne til å kunne gje praktiske retningsliner for handtering av dei. Kulturminna bør kartleggast, og deretter bør det utarbeidast retningsliner for tiltak tilpassa dei aktuelle kulturminna.” Kanskje kan ein finne fram til tangeringspunkt i forvaltningspraksis for slike kulturminne i dei to nasjonalparkane? Dette var ikkje eit hovudtema, men temaet blei lufta under seminaret.
I høve til forvaltninga av kulturminne generelt i Hardangervidda nasjonalpark, var det fleire som etterlyste den lenge varsla kulturminneplanen for nasjonalparken som Hordaland fylkeskommune står ansvarleg for. Her blei det kommentert at dette planarbeidet burde ha hatt ein breiare prosess med sterkare involvering frå kommunane.
PARKAS-prosjektet alt i gang
Ordninga med tre tilsynsutval på Hardangervidda var oppe til debatt rundt 2009/2010, og ein landa den gongen ned på å halde på den “gamle” ordninga, altså ikkje leggje seg på same ordning som for dei andre nasjonalparkane. Å koma inn på grunngjevinga for dette valet, er for omfattande å ta med her, men forskarane frå PARKAS-prosjektet kjem garantert til å sjå nærare på denne langvarige debatten og prosessen. To av NIVA sine forskarar er alt i gang med intervju rundt Hardangervidda. Lokal forvaltning og tillit i befolkninga er i så måte brennheite tema dei vil kunne få mange tilbakemeldingar på rundt vidda, både i høve til villreinproblematikk, men òg knytt til forvaltning av andre naturverdiar og kulturminne.
I Hardangervidda nasjonalpark er villreinen ein svært viktig del av forvaltningsproblematikken. Foto: Kjell Bitustøyl
I høve til utfordringar for forskarane i dette prosjektet var naturleg nok den klassiske konflikten mellom bruk og vern oppe. Der blei det spurt korleis ein skal få folk i bygdene rundt nasjonalparkane sterkare involvert i prosessen. Kjønn og likestilling var òg eit tema som var oppe i høve til forvaltningsapparatet, der den mannlege dominansen er ei utfordring.
Riksantikvaren
Riksantikvaren sin representant, Ragnhild Hoel, informerte om at Riksantikvaren i samarbeid med Miljødirektoratet i 2015 fekk utarbeidd ein felles rettleiar for kulturminne i nasjonalparkane. Men dette samarbeidet har i fylgje Hoel etter 2015 blitt lagt litt på is på grunn av politiske føringar. Her handlar det om spennet mellom natur- og kulturverdiar, der nedskjeringspolitikk har ført til at slikt samarbeid har blitt lagt til sides eller nedprioritert.
Hoel meinte elles at kulturminna er sterkt underkommuniserte, og at det handlar mykje om å bli merksame på dei store kulturverdiane som finst i nasjonalparkane. Hennar erfaring var at dette med kulturminne kjem dårleg ut i høve til økonomi, særleg meinte ho det er vanskeleg å finne finansiering til dokumentasjon av nyare kulturminne.
Eit samarbeid med Statens naturoppsyn (SNO) i høve til tilsyn med prioriterte kulturminne var eitt tema, der er det variasjon frå fylke til fylke. Petter Braaten frå SNO Geilo og Lars Inge Enerstvedt frå SNO Rødberg orienterte om nokre aktuelle kulturminne i “deira” kommunar Hol og Nore- og Uvdal, og korleis desse blir forvalta.
Lise Havik frå Den Norske Turistforening (DNT), ein av brukargruppene som var inviterte, var klar på at for dei er det langt enklare å kommunisere med eitt nasjonalparkstyre enn den tredelte modellen ein framleis har på Hardangervidda. Eit konkret døme er i høve til ulike løyve for kvisting og snøskutertransport, der det er ulik praktisering av lova i dei tre fylka som omfattar nasjonalparken. I andre nasjonalparkar er det meir felles og langt meir oversiktleg sakshandsaming i fylgje Havik.
Hardangervidda nasjonalpark: frå Langavatn mot Sildabudalen og Lægreidsnutane. Foto: Kjell Bitustøyl
Prøveprosjekt forvaltningsmodell
Avdelingsleiar Knut Fagerås frå NIKU påpeika på si side at kulturminna i den nye forvaltningsmodellen for nasjonalparkane er lite synlege. Frå Nordlandsforskning ved Aase Kristine Aasen Lundberg blei det stilt spørsmål omkring dette med nasjonalparkforvaltarane, dei tilsette, og at det blant anna på grunn av deira kompetanse vil variere noko frå område til område kva plass kulturminna får. Forvaltningsplanen for nasjonalparkane blei i denne samanhengen trekt fram som eit nyttig og viktig verktøy.
Det blei elles nemnd av fleire at ein i fire verneområde no er i gang med prøveprosjekt i høve til samansetjing av nasjonalparkstyra, der blant anna grunneigarar er involvert.
Grenseområda mot nasjonalparken der ein for Hardangervidda sin del er i gang med rullering av regional plan i desse dagar, var òg oppe i debatten. Det aktuelle verdiskapingsprosjektet “Villreinen som verdiskaper” blei òg trekt fram, der er historier og formidling av kulturarv aktuelle tema knytt til Hardangervidda, eit område som er uvanleg rikt på kulturminne både i og utanfor nasjonalparken.
Lokal forankring/tillit/legitimitet
Aase Kristine Aasen Lundberg frå Nordlandsforskning tok for seg endringane av forvaltningsmodellen for verneområde etter reforma i 2009. Ho har forska på utfordringar knytt til tillit/legitimitet/deltaking i høve til desse prosessane, ein tillit som mange meiner er knytt til utviklinga av lokal forvaltning. Ho fann det vanskeleg å finne objektive kriterium, mykje handlar om politikk. Elles har Noreg i høve til Sverige ei langt meir desentralisert forvaltning i verneområde, sa ho.
Veronique K. Simon, forskar/arkitekt i NIKU, er prosjektleiar for PARKAS-prosjektet. Foto: Kjell Bitustøyl
Villreinen stoppa vindkraft ved hjelp av Heiplanen
Om arbeidet med regionale planer nemnde Lundberg at motstanden var stor lokalt då Heiplanen for Setesdalsheiane kom, dette sett i lys av at villreinområda blei trekt så langt ned mot bygda. Ho tok fram saka då Olje- og energidepartementet (OED) stoppa planane om vindkraft ved Hovatn i Austheia i kjølvatnet av innspel frå den lokale villreinnemnda, frå naturvernhald og fleire. Avslaget frå OED hadde bakgrunn i nettopp Heiplanen og omsynet til villreinen. Då kunne ein i alle fall seie at Heiplanen verkar. Spørsmålet er i fylgje Lundberg om ikkje forvaltninga i slike samanhengar bør lyftast opp til eit overordna perspektiv. Bygland kommune, der Hovatn ligg, gjekk i utgangspunktet inn for planane. Og frå ordførarhald blei det uttrykt at “hadde me visst dette, hadde me trekt grensa lenger innover då villreinområdegrensa blei vedtatt.” Slik kan dette kanskje vise oss at lokalt nivå heller ikkje står for eitt syn, konfliktane kan òg splitte eit lokalsamfunn, akkurat som tilfellet er høgare oppe i systemet.
Lundberg var òg innom samansetjinga av ulike verneområdestyre der dei nemnde prøveordningane ser på korleis ein kan opne opp blant anna i høve til interessentar/grunneigarar for å oppnå større legitimitet i høve til forvaltninga av verneområda. Lundeberg er ein forskar som òg er opptatt av kjønn og likestilling i representasjon av lokalsamfunn, og ho etterlyste meir fokus på dette temaet.
I høve til verneområdestyra rundt i landet er det vanlege at det er politikarar som fyller desse verva. Men her òg er erfaringane forskjellige frå område til område. I Setesdal Vesthei, Ryfylke- og Frafjordheiane landskapsvernområde fungerer dagens “standardordning” med politikarar godt i fylgje Lundberg. Knut Fagerås supplerte med at det rundt forvaltning av kulturminne kan vera grobotn for konfliktar, noko som er midt i hjarte av det PARKAS-prosjektet skal handle om. Det viktige er korleis ein skal forstå konfliktane som oppstår.
Sårbare kulturminne
Anne Catrine Flyen frå NIKU tok for seg historikk og utfordringar for forvaltninga av kulturminne på Svalbard, men var òg innom Hardangervidda. Klimaendringane er den største utfordringane på Svalbard, kopla saman med aukande turisme. Dette handlar om ein akselrerande prosess og kulturminna er sårbare. Kva gjer me? spurde Flyen. Eit tiltak er å lære opp turistguidane til å ta omsyn til dei mest sårbare områda og mest utsette kulturminna, graver til dømes. Samtidig trengs det meir kunnskap. Og medan dei fyrste menneska kom til Svalbard på 1500-talet, har Hardangervidda vore i bruk av menneske i 7000 år. Men også her er dilemmaet bruk og vern. Slitasje og stor trafikk av fotturistar kan føre til erosjon, og kulturlandskap kan bli øydelagd. Flyen slo fast at dei fleste som kjem til Hardangervidda, kjem på grunn av naturopplevinga, også eit moment som må takast med.
Hardangervidda nasjonalpark: Frå flatvidda mellom Nordmannslågen og Langavatn mot Låghellerbotn i vest. Foto: Kjell Bitustøyl
Debatt
Foredraga blei fylgd opp med debatt i grupper. Mange saker blei drøfta: naturverdiar versus kulturverdiar; at mange lokale opplever å ikkje bli høyrt; tilgangen til kulturminna som er vesentleg ulikt i dei to nasjonalparkane; at det er nødvendig med meir forsking på kulturminne; konflikt by-bygd; at ein bør få med fleire unge i forvaltninga; at turisme kan føre til at der blir meir fokus på kulturminne; om ein bør fokusere meir på kulturlandskap for å involvere folk meir i forvaltninga?; rovdyrproblematikk, kvifor er det så skeivt, at på Hardangervidda er ein nesten ikkje plaga med rovdyr medan det i Saltfjellet- Svartisen er det største problemet for dei som driv med rein? m.m.
Internasjonalt
Då PARKAS-seminaret òg hadde med ein handfull forskarar frå Frankrike, England, og Nederland, var deira erfaring med liknande type problemstillingar framme tredje dagen. Men dei var òg litt frampå andre dagen då ein tok eit historisk tilbakeblikk på forvaltning av nasjonalparkar i Noreg: Saltfjellet-Svartisen, Hardangervidda og Svalbard. Det er elles vel kjent at ein nasjonalpark i til dømes England, omfattar heilt andre typar problem, der både vegar, bygder, ja, heile byar ligg innafor nasjonalparkgrensa. Dette fell derimot utanfor temaet i denne artikkelen.
villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing
Sporlogg fra flyvningen. Skjermdump fra villreinutvalget.
Villreinutvalet for Nordfjella gjennomførte minimumstelling av rein i sone 2 den 20. november. Totalt 465 dyr ble funnet, fordelt på to flokker.
Det var fine forhold og flokkene ble lokalisert fra fly og fotografert. Opptellingen skjedde på PC i etterkant.
Les mer i rapporten her.
Last ned sporlogg for flyvningen.
villrein.no –
