NRK og Norge Nå besøker Norsk villreinsenter førstkommende tirsdag. Foto: Kjell Bitustøyl
Førstkommende tirsdag, 15. januar, kl. 20.25, er villrein og ferdsel på Hardangervidda tema i NRK sitt program Norge Nå.
I en 30 minutters direktesendt sending fra Norsk villreinsenter Sør på Skinnarbu, vil NRKs programleder intervjue hovedgjest Marianne Singsaas, daglig leder for Norsk villreinsenter, sammen med andre eksperter på villrein.
Styringsgruppa hadde sitt første møtet i starten av desember. Foto: Anders Mossing
En styringsgruppe bestående av sentrale aktører innen villreinforvaltning og kunnskapsformidling/-innhenting møttes på Voss i starten av desember, for å starte arbeidet med kartlegging av villreinens arealbruk i Fjellheimen. Målet er at arbeidet skal gjennomføres med omfattende lokal deltakelse og sluttføres våren 2019.
Det var under “Villreinkonferansen” om Fjellheimen villreinområde i Myrkdalen 3. november 2017 at det “første frøet” ble sådd. Her kom det tydelig frem at både forvaltningen og mange viktige aktører med interesser og aktivitet i Fjellheimen villreinområde har behov for gode og oppdaterte data om villreinen sin bruk av leveområdet, herunder kartfesting av områdebruk til ulike årstider og et helhetlig bilde av viktige trekkpassasjer.
Villreinutvalget tok initiativ til å få til et slikt kartleggingsprosjekt og jobbet i 2018 med planlegging og finansiering. Miljødirektoratet kom etterhvert på banen, både med faglige råd og økonomiske ressurser. Miljødirektoratet har etter oppdrag fra Klima- og miljødepartementet (KLD) jobbet grundig med en såkalt miljøkvalitetsnorm for villrein. Direktoratet oppnevnte en uavhengig ekspertgruppe som i 2018 kom med sin rapport med anbefalinger. En rekke av anbefalingene krever mer kunnskap om nettopp reinens arealbruk, og det er et mål at alle norske villreinområder, der kunnskapen er mangelfull, skal oppdateres i løpet av de kommende årene.
I forbindelse med “nasjonal ramme for vindkraft” jobbet Norsk villreinsenter (NVS) og lokale samarbeidspartnere i 2018 iherdig med en overordnet kartlegging av reinens arealbruk i en rekke norske villreinområder. Prosjektet omfattet åtte mindre villreinområder, men pga. lite tid ble det kun anledning til å gjennomføre en overordnet “grovkartlegging”. Et av områdene som ble satt i fokus var nettopp Fjellheimen (se kart under), som omtales nærmere i NVS Notat 4/2018 “Villrein og nasjonal ramme for vindkraft. Kunnskapsoppdatering av villreinens arealbruk i åtte villreinområder”. Det nystartede prosjektet har bl.a. som mål å fylle inn detaljene i fjorårets “grovkartlegging”.
Kart over villreinens arealbruk i Fjellheimen opptegnet i forbindelse med en “grovkartlegging” i 2018. Datainnsamling: Siri W. Bøthun (Sogn Naturforvaltning). Kartarbeid: Anders Mossing (Norsk villreinsenter Sør).
Styringsgruppa for prosjektet består av representanter fra villreinutvalget, Voss og Aurland kommuner, Fylkesmannen i Hordaland, BKK Viltfond, verneområdestyret for Stølsheimen og Nærøyfjordområdet og Norsk villreinsenter Sør. Prosjektleder er Siri W. Bøthun fra Sogn Naturforvaltning. Prosjektet vil ha sterkt fokus på lokal deltakelse og lokale informanter. Det vil således bli gjennomført en rekke lokale møter i løpet av første halvdel av 2019.
Viktig blir også arbeidet med å identifisere sårbare områder/fokusområder. Med det menes områder der det er konflikt mellom hensynet til villrein og hensynet til andre samfunnsinteresser, og der forvaltningen har klare utfordringer. Det vil bli oppnevnt en bredt sammensatt referansegruppe for å jobbe konkret med sistnevnte tema. Sekretariatet for referansegruppa er tillagt Norsk villreinsenter Sør.
Norsk villreinsenter og Villreinrådet i Norge ønsker med dette alle våre lesere en riktig god jul og et godt nyttår! Vi håper at www.villrein.no har vært til både glede og nytte i 2018, og at dere vil følge oss videre i 2019.
Det var en markant nedgang i antall felte rein under høstens jakt. Mye av grunnen kan forklares med lave kvoter i vårt største villreinområde, Hardangervidda, samt at bestanden i Sone 1 i Nordfjella ble skutt ut sist vinter.
Færre felte dyr, betyr mindre kjøtt i norske frysere. Foto: Anders Mossing
Av en kvote på totalt 10575 dyr i Norge, ble det under høstens jakt felt 4156. Det gir en landsdekkende fellingsprosent på drøyt 39 %. Antall felte dyr er nesten 1400 mindre enn under fjorårets jakt, og vi må faktisk tilbake til 2004 for å finne et år med færre felte dyr.
I 2018 var antallet fellingstillatelser mer enn halvert i forhold til foregående år, nærmere bestemt 10575 kontra 22694. Hovedgrunnen er nedgangen på Hardangervidda, der det i 2018 ble tildelt 1500 fellingstillatelser, mot 9900 i 2017.
På Hjorteviltregisteret kan man se nærmere på tallmaterialet, og man kan også søke fram bestemte vald innenfor det enkelte villreinområde, for å se “lokal” utvikling over tid.
Neste årgang av årboka “Villreinen” er under planlegging og redaksjonen håper på mange bidragsytere. Blir du én av dem? Foto: Fred Ivar Aasand
Årboka “Villreinen” har vært utgitt årlig siden førsteutgaven i 1986. Neste års utgave vil være klar fra månedsskiftet mai/juni. Ansvarlig utgiver er Villreinrådet i Norge, og vi håper du blir en av av bidragsyterne?
IInnholdsmessig er det alltid stor variasjon og bredde i det som kommer på trykk i “Villreinen”. Mange bidragsytere, med ulik bakgrunn, bidrar til at Villreinen alltid presenterer interessante og lærerike artikler. Fellesnevneren er interessen for norsk fjellnatur – og ikke minst – dragningen mot grådyra.
Ta kontakt nå!
Redaksjonen håper at du blir blant bidragsyterne i “Villreinen 2019”! Eller kanskje du har tips om en god artikkel, eller forslag til en “bauta” innen villreinfamilien som bør profileres? Det er bare å ta kontakt med redaktør Fred Ivar Aasand, så blir vi enige om hvordan dette skal gjøres. Som belønnning for artikkelen og bildene blir du blant de første som får tilsendt neste års utgave av årboka, rett etter utgivelse.
Tidsplanen for “Villreinen 2019” (forbehold om endringer)
31. januar 2019: Frist for å melde fra om aktuelle artikler/saker 13.-14. februar 2019: Styremøte med redaksjonsrådsmøte 28. februar 2019: Frist for å levere tekst og bilder til redaktør 1. mars 2019: Ombrekkingen starter 10.-11. april 2019: Styremøte 24. april 2019: De siste annonsene leveres red. 26. april 2019: Trykkeklar PDF sendes Villreinrådet (siste sjekk) 6. mai 2019: Trykkeklar PDF sendes valgt trykkeri 24. mai 2019: “Villreinen 2019” leveres på Honne Primo juni 2019: Fagdager (fordeling/utkjøring og distribusjon av Villreinen)
“Vitenskapskomiteen for mat og miljø” har nylig publisert en oppdatering av tidligere risikovurdering av skrantesyke. Foto: Roy Andersen/NINA
I februar 2018 ble det siste dyret felt i Nordfjella Sone 1, som endel av en strategi for å få bekjempet skrantesyke i Norge. På tross av at alle dyrene er borte fra det eneste villreinområdet der skrantesyke er påvist, konkluderer “Vitenskapskomiteen for mat og miljø” at sykdommen ikke er ferdig bekjempet.
“Vitenskapskomiteen for mat og miljø” har nylig publisert en oppdatering av tidligere risikovurderinger av skrantesyke. På tross av store uttak av hjortedyr i 2017 og 2018, deriblant uttaket av hele bestanden i Nordfjella Sone 1, kan det foreligge en rekke farer for smittespredning. De peker spesielt på følgende momenter:
Det finnes sannsynligvis smitte i områdene som ble brukt av villreinstanden som er utryddet i Sone 1. Smittemengden er størst på steder som villreinen besøkte ofte.
Det kan fortsatt finnes smittede hjortedyr i området som ikke er oppdaget, og nye hjortedyr kan bli smittet fra miljøet i Sone 1. Det er mest sannsynlig å finne smittede individer i villreinflokken i Sone 2, blant hjort i Lærdal og Aurland og i tamreinflokken på Filefjell. Det kan heller ikke utelukkes at transport av rein har spredt smittede dyr til andre områder.
Det er størst sannsynlighet for spredning av skrantesyke fra miljøet i sone 1. Det kan skje ved at villrein fra Sone 2, hjort fra Lærdal og Aurland eller tamrein fra Filefjell går inn i Sone 1 og blir smittet. Det er noe mindre sannsynlig at hjort, elg og rådyr fra Hallingdal blir smittet på denne måten, og enda mindre sannsynlig at mennesker, rovdyr, åtseletere og andre bærer med seg smitte som spres til nye hjortedyr.
Sau som beiter i Sone 1 kan trolig bære med seg smitte til hjortedyrbestander som er mottakelige for smitte. Det er lite sannsynlig at det skjer for hver enkelt sau, men det beiter tusenvis av sau i området.
Salteplasser har hatt et stort fokus i forbindelse med Vitenskapskomiteens arbeid med den nye kunnskapsoppdateringen. Foto: Annbjørg Sisjord/viltkamera
Salteplasser har hatt et stort fokus i forbindelse med vitenskapskomiteens arbeid med den nye kunnskapsoppdateringen. Bjørnar Ytrehus i Norsk institutt for naturforskning har ledet arbeidet og påpeker en rekke potensielle faremomenter knyttet til praksisen med salteplasser. Salteplasser som bestanden i Sone 1 brukte og som fortsatt er tilgjengelige for ulike dyr, vil ha stor betydning for hvor sannsynlig det er med smittespredning. Hvis salteplassene derimot er utilgjengelige, er det mindre sannsynlig at hjortedyr som ev. går inn i Sone 1 blir smittet. Dessuten vil fravær av salteplasser redusere sannsynligheten for at sau sprer smitte. Hvis det fortsatt finnes smittede dyr eller nye dyr blir smittet fra miljøet, vil også nye salteplasser og eksisterende salteplasser utenfor Sone 1 utgjøre en risiko for smittespredning.
Vitenskapskomiteen peker i sin rapport på behov for å opprettholde intensiv overvåking, årvåkenhet og beredskap. Tiltak som inngjerding av salteplasser og gjeting, reduksjon av hjorteviltbestander og informasjon til folk som bruker området, vil også redusere sannsynligheten for spredning.
Tamreinflokken til Hol og Ål reinco fotografert ved Geiterygghytta. Foto utlånet av Kjell Slåtten.
Nordfjella er eit fjellområde som har hatt ei mengd ulike tamreinlag opp gjennom tidene. Området har samtidig hatt ei stamme med villrein, men det er usikkert kor stor denne har vore på det tidspunktet tamreindrifta har vore mest utbreidd. Tamreineigarane har for ein stor del vore lokale folk, medan både samar og bygdefolk har vore gjetarar.
Nordfjella omfattar mange bygdelag som i lange periodar har drive med tamrein: Hol og Ål i sør, Hemsedal i aust og Borgund og Lærdal i nord. Om ein tek med Raudafjell og Flåm, har det også her vore forsøk med tamrein vest i området som no Nordfjellareinen i sone 2 nyttar av og til. Forfattarane av bokserien “FjellNorge” (2001), Lauritzen og Ryvarden, skriv om Skarvheimen at “I noen år var det også tamreindrift i Skarvheimen, …” medan ein i boka “Villreinen – Fjellets nomade” (2017) av Punsvik og Frøstrup, skriv at “I en lengre periode fra 1800-tallet til 1960-tallet var det et tamreinselskap som holdt rein i ulike deler av villreinområdet”. Sistenemnde bok nemner òg den siste tamreindrifta i dette området, i Hol frå 1975 til 1982. Oppsummert tyder dette likevel på at kunnskapen om området, med den eldste tamreindrifta sør for Jotunheimen, er heller mangelfull.
Heilt tilbake til 1780-talet
Ein solid dokumentasjon, blant anna i Holssoga, vitnar om at ein alt i 1781 starta opp med tamreindrift i området som i dag høyrer til Nordfjella. Då drog Erik Uren (Uren=Urdi, ein gard mellom Hol og Ål) til “Finnmark”, det vil seie Rørosområdet og henta sju reinsdyr. Han skal òg ha vore av stad året etter, 1782, og henta 20 dyr som han selde vidare. Enda ein tur er det fortalt om, i 1783, då kjøpte han 102 dyr og hadde med “finnar”, dvs. samar, til å gjete. Erik Uren hadde stølen Årsetstølen, og det heites at han heldt til på Fjellberg ved Haugastøl med reinsflokken. Også frå nordsida av Hallingskarvet kjenner me til tamreindrift frå tida før 1800.
To samiske gjetarar, Lussi og Sacarias, som òg er kjende frå Hardanger, heldt til i Hivjudalen i Hovet. Her er det registrert eit samisk kulturminne, ei innhegning, frå denne tida. Namnet Finnebotn litt lenger vest for Hivjudalen skal ha sitt opphav i samar som heldt til her i denne perioden. Men etter alt å dømme varte ingen av desse tidlege forsøka med tamrein særleg lenge.
Raudafjell – frå tamrein til villrein
I Flåm blei det skipa eit tamreinlag i 1840. På gardane i Flåm er det oppført i alt 119 dyr, men mykje tyder på at heller ikkje denne tamreindrifta var særleg langvarig. Så seint som i 1852 er tamreinlaget omtalt i samband med ulovleg beiting. Også her leigde dei inn samiske gjetarar. Området ein heldt til i var i fjella vest for Flåm, i Raudafjell, altså i det som i dag er ein del av beiteområdet til Nordfjellareinen i sone 2. I dette området blei seinare Raudafjell tamreinlag stifta i 1930 av bønder frå Voss, Vossestrand og Aurland. Dette laget kjøpte inn nye dyr både i 1963 og 1973, men det lykkast ikkje å oppretthalde ei tamreinstamme i området. Og i 2017 skriv avisa Hordaland at grunneigarane søkjer om å få området Raudafjell godkjent som villreinområde med ei jaktbar stamme.
Aurland og Lærdal
Frå Aurland finst det historier om tamrein så langt tilbake som 1790-åra. Det blir fortalt at reinen var så tam at når dyra skulle slaktast, dreiv ein flokken ned i bygda til eit platå som ligg oppe i Flåmsdalen, to-tre kilometer frå garden Fretheim.
Frå området mellom Aurland og Lærdal har lensmann L. Nesse fortalt at eit selskap dreiv med tamrein i fjellet frå Vindedal til og med Grotafjell, altså i eit område sørvest for Lærdalsøyri. Eit tamreinselskap kan ha halde på til 1855 i dette området.
Borgund – mange lag i Nordfjella sone 1
Borgund, som i dag høyrer til Lærdal kommune, var eigen kommune mellom 1864 og 1964. Her har det vore mange tamreinselskap, både på sida mot Vang og Årdal, men òg på sørsida av Hemsedalsvegen, som er området som høyrer til Nordfjella sone 1. Som i dei fleste andre lag sørpå, blei tamrein kjøpt inn frå sørsamiske område både på norsk og svensk side, men det blei òg handla med tamrein laga i mellom.
Tamreinfolk i Nordfjella: i midten reinsgjetaren Anders Horge frå Borgund og til høgre for han, samehovdingen Daniel Mortensen, som var involvert i fleire tamreinlag i desse områda. Dei andre er ukjende. Foto utlånet av Kjell Slåtten.
Denne historia er ikkje særleg godt dokumentert, likevel kan ein kan slå fast at området har hatt vesentlege innslag av tamrein opp gjennom åra. Det er særleg brørne og familien Eraker frå Borgund som utmerker seg som stiftarar av fleire tamreinlag. Elles har det vore eit visst samarbeid med tamreinfolk frå både Hemsedal og Valdres. Eldste kjente laget ein starta er Borgund Tamreinlag ca. 1914/1915. Laget kan ha blitt oppløyst i 1918. Området deira var sør for Hemsedalsvegen. Eit anna lag som òg heldt til sør for Hemsedalvegen er Mørkedalen Reinselskap (1912-1914). Her var det brørne Eraker og den kjende “samehøvdingen” Daniel Mortenson frå Elgå som dreiv. Eit nytt Mørkedalen tamreinselskap eksisterte frå 1925 til 1932.
Tamreinselskapet Fram (1910-1914) hadde base i Borgund, men med eigarar òg frå Valdres og Hemsedal. Basen var Bjøberg i Hemsedal, og beiteområdet var på sørsida av Hemsedalsvegen. Vestfjell (1921-1924) var nok eit selskap som blei stifta i dette området, også her var Daniel Mortensen sentral. Dette selskapet fekk òg nytt liv i ein annan periode, frå 1947 til 1953-54. Dette var siste selskapet hemsedølar tok del i. Andre tamreinselskap dukka opp i dette området, så som Sanddalen (1925-1930) og Nesdalen (1942-1951). Det interessante med Sanddalen er at dyra kvar haust blei drivne ned til ein slakteplass i Hol i Hallingdal.
Hallingdal – også mange lag
I Buskerud sin del av Nordfjella har det òg vore mange tamreinlag i den siste tamreinperioden, dvs. frå 1880-åra og utover. Det eldste laget er Hol reinskompani som starta opp i 1885. Desse dyra blei gjett aust og nord for Hallingskarvet. Selskapet blei reorganisert med mange deleigarar og ny rein blei òg kjøpt inn, bl.a. frå Telemark i 1905. Før Bergensbanen kom leigde dei for det meste hamn på Borgundsida og førde kjøtet ned til Sognefjorden. Laget gjekk seinare over til å bli heitande Hol og Ål reinco etter fleire reorganiseringar.
Område aust for Hallingskarvet i Hol kommune. Foto: Anders Mossing
Vest (og sør) for Hallingskarvet blei eit anna lag stifta i 1889, Hol reinsamlag. Også her var mange eigarar involvert, blant andre fleire frå Reinton-familien. Truleg skjedde det same her som i mange andre lag før 1920, selskapet gjekk med tap og måtte leggjast ned. Fleire nye selskap dukka likevel opp att, blant andre Haugastøl reinskompani (1925-1934) og Finnebotn reinssamlag (1930-1935). Ein sentral mann her var Olav Kvanneberg frå Hovet. Reinen kom frå Valdres.
Ei samekvinne som òg hadde vore i Hol tidlegare, Sigrid Johnsen, kom til Hol med eigen reinsflokk midt på 1930-talet. Hun blei med i Hol og Ål reinco, men etter kvart overtok selskapet reinen hennes. Dette selskapet blei elles organisert på nytt i 1960. Då hadde ein rein både på nordsida og sørsida av Hallingskarvet fram til 1965, ettersom få andre lag dreiv i desse områda. Unntaket var Ustedalen reinlag (1955-1964), då dei la ned selde dei flokken sin til Fram reinlag i Valdres. Ein stutt periode var der òg eit lag i Iungsdalen (1950-1954), men der blei problema for store i høve til blanding med villreinen.
Reinsdyrdrifta gav over tid gode inntekter til bygdene rundt Nordfjella, men det er vel kjent at det har vore mykje konflikt knytt til kombinasjonen villrein/tamrein i desse områda. Ein episode frå 1951 kan illustrere dette:
To reinsgjetarar frå Geilo, Erik Tufte og Torstein Solberg, som båe gjette for Iungsdalen reinselskap, prøva å samle inn att rein som hadde kome over til Aurland- og Lærdalsfjella, men aurlendingar og lærdølar likte ikkje at tamreinen blanda seg med villreinflokkane. Etter at dei to gjetarane hadde opplevd at det blei losna skot i nærleiken av dei, drog dei seg tilbake. På ei steinbu fann dei oppslaget: “Det er 100 kr. i skuddpremie på Erik Tufte og Torstein Solberg”. Om dette ikkje var meint bokstavleg, var det nok likevel ei klar melding.
Slutt for tamreinen
Siste perioden med tamrein i Nordfjella var Østre Hol tamreinlag, der Olav Kaupang frå Hovet stod sentralt. Med i delar av perioden var òg samen Sigvart Johnsen og familien hans. Det var dei som kom med reinen heilt frå Västerbotten i Sverige i 1975. Siste perioden med tamreindrift i Nordfjella fekk ein slutt då det i 1981 fløymde store flokkar med villrein frå Hardangervidda over Bergensbanen og nordover. Dette gjorde det nærast umogleg å halde tamreinen fråskilt frå villreinen. Laget måtte avvikle drifta og slakte ned i 1982, men eksisterer framleis som eit lag utan rein.
Med bakgrunn i all denne tamreinaktiviteten både på Hallingdalsida og i Borgund/Lærdal, er det ikkje så underleg at folk med god kjennskap til tamreinhistorikken og villreinen i Nordfjella har uttalt at Nordfjellareinen har hatt sterk innblanding av «tamreingener».
E 134 over Haukelifjell er ein av stamvegane mellom aust og vest. Foto: Tor Punsvik
Den 22. og 23. november blei det halde informasjonsmøte om nye E 134 over Haukelifjell, strekninga Vågslid-Seljestad, og verknader på villreinen. Det var òg befaring i området. Dei som deltok var folk frå Naturrestuarering AS, som var innleigde av Statens vegvesen, representantar frå forvaltning/grunneigarar og folk med spesiell kunnskap om villreinen i området.
Dette handla om ei tilleggsutgreiing som skal supplere grunnlaget for andregongs handsaming av reguleringsplanforslaget. Konkret er spørsmålet frå villreinhald om kva for trasé for framtidige tunnelar som blir valt, og kva avbøtande tiltak som må setjast ut i livet for å få ein best mogleg korridor slik at villreinen kan vandre mellom Setesdalsheiane og Hardangervidda.
På befaringa var det ein bredt samansett gruppe som diskuterte ulike trasear. Foto: Tor Punsvik
Det var semje på møtet om at ein ny lang tunnel over fjellet er det beste for villrein og trafikantar. Frå villreinhald kom det kommentarar på at konsekvensane for villreinen med ny hovudveg over fjellet var for dårleg undersøkt før viktige tunnelprioriteringar blei gjort politisk. Men sidan det aktuelle strekket ikkje skal realiserast før tidlegast i 2029, er det enno mogleg å få til godt samarbeid og kreativ tenking slik at det kan bli teke omsyn til villreinens trekkvegar i området. Ein viser her til overordna nasjonale miljømål der villreintrekket mellom dei to største villreinområda skal takast vare på. Transportnæringa ynskjer den same løysinga som villreininteressene ettersom ein stuttare tunnel vil auke problema omkring kolonnekøyring og stenging vinterstid.
Frå Haukeliseter og vestover. Foto: Tor Punsvik
Fleire forslag til tunneltrasé ligg føre, eitt forslag er å forlenge Dyrskartunnellen heilt til Haukeliseter, med det kan ein få ein breiare korridor for reinen enn ei forlenging av tunnelen aust for Haukeliseter, som berre vil gje ein korridor på 5 km.
All erfaring tilseier at siste ord ikkje er sagt i denne saka, og “villreininteressene” har no i alle fall fått leggje fram sitt syn på saka. Naturrestaurering tek med seg innspela inn i det vidare planarbeidet.
Det tredje møtet i haust i SVR-regi med verdiskapingsprogrammet ”Villreinfjellet som verdiskapar” som tema gjekk føre seg i midten av november i Hjelmeland, vest i Setesdal Ryfylke. Mellom 70 og 80 personar hadde møtt opp for å høyre på dei tre foredragshaldarane: den lokale historieforteljaren Arne Kleppa, Lena Romtveit frå Norsk villreinsenter Sør og dagleg leiar for Stavanger Turistforening, Preben Falck.
Tittelen på møtet, ”Mens me ventar på dyra”, avspeglar stoda for villreinen så langt vest i villreinområdet Setesdal Ryfylke. Området er det nest største villreinområdet i landet i flatemål etter Hardangervidda og har ei vinterstamme på ca. 3500 dyr. Utfordringa er at reinen i nyare tid ikkje brukar heile området, deriblant Hjelmeland sine marker. Men mange av dei frammøtte minnest godt at der var dyr og jakt også i desse heiane.
Arne Kleppa, historieforteljar frå Hjelmeland. Foto: Kjell Bitustøyl
Jakt i Hjelmelandsheiane
Arne Kleppa viste seg å vera ein forteljar av dei heilt sjeldne, han serverte den eine historia etter den andre frå ulike jaktturar, ofte med ein glimt i auga og med god kommunikasjon med publikum, mange av dei jaktkameratar. Slik levande forteljekunst er sjeldan vare i våre dagar.
Han snakka om forskjellen på ganglaget mellom ein bymann og ein bonde. Han var innom bygdefolks kontakt med bymannen Heiberg, ein kontakt som kunne vera problematisk ikkje minst for sauebøndene ettersom Heiberg kjøpte opp store område for å byggje opp ein ”villreinpark”. Slik blei Heiberg forhatt av mange, medan andre hadde eit anna forhold til han, og i ettertid har ein endra litt syn på dette etter som enden på visa etter 2. verdskrig blei at ”Njardarheim” blei ålmenning. Slik har mange bygdefolk i seinare tid kunne hatt glede av reinstamma i området.
Kleppe fortalde sjølvopplevde jakthistorier, om hellerar, dryge turar og jaktfellesskap heilt til 1989. Han var mellom anna innom då dei fyrste flya kunne transportere folk inn i heiane på 1960-talet.
Større vandringsmønster i eldre tid
Lena Romtveit frå Norsk villreinsenter har arbeidd mykje med GPS-merkeprosjekt av villrein i ulike område, også i Setesdal Ryfylke villreinområde. Ho nøsta opp den eldste villreinhistoria, då villreinen kom vandrande inn frå litt ulike retningar her til landet. Ved hjelp av den eldste dokumentasjonen på villreinfangst og villreinjakt, kan ein seie noko om kvar villreinen var og kva område reinen brukte. Store fangstanlegg finst ikkje så langt sør, men ein reknar med at Setesdal Ryfylkeområdet har vore ein del av eit større område for reinen, før vegar, jernbane og annan infrastruktur sette ein stoppar for deira vandringar.
Lena Romtveit frå Norsk villreinsenter Sør. Foto: Kjell Bitustøyl
Områda i vest meir i bruk før 2000
Romtveit la vekt på at ein ikkje må overtolke funn av fangstminne, ettersom registrerte fangstminne fyrst og fremst er gjort i forbindelse med kraftutbygging. Store område er med andre ord ikkje undersøkt. Ho kunne slå fast at områda vest for Svartevatn har hatt ein meir sentral plass som villreinområdet i tidlegare tider, mellom 1975 og 1990 var det meir villrein i vest. Så har storleiken på stamma hatt innverknad på kor store delar av villreinområdet reinen har nytta, stamma har i dette området som i dei fleste andre området svinga opp og ned. På byrjinga av 2000-talet har det vore mindre med dyr, berre einskilde bukkeflokkar har brukt desse områda, medan fostringsflokkane for ein stor del har vore lenger aust, i fylgje Romtveit.
To delbestandar
Kva har skjedd? spurde Romtveit og gav ei forklaring mange nok kan slutte seg til. Dei store kraftutbyggingane, med ikkje minst Blåsjø, har endra landskapet og med det reines åtferd. Og ein har fått to delbestandar i området, ein nord og ein sør for Blåsjø. For å finne meir ut om dette, blei det i 2014 sett på radiosendarar på reinsbukkar. Slik har ein òg prøvd å finne meir ut om kva andre barrierar kan ha og har betydd, til dømes Brokke-Suleskardvegen som er stengt vinterstid, men open på sommaren.
Med referanse til Nordfjella og neddemde trekk viste Romtveit kva som skjer med desse reintrekka, ein får store ”skuggeområde” fordi reinen endrar åtferd. Eit anna moment er at reinen sjeldan kryssar regulerte vatn vinterstid. Ho snakka òg om andre typar av infrastruktur som forstyrrar og konkluderte med at ein må sjå på summen av alle typar forstyrring. Likevel er det positive trekk i Setesdal Ryfylke villreinområde, bestanden er på veg opp og kalveprosenten er òg på veg opp. Om utfordringane framover sa Romtveit at klimaendringane med meir ising er eit varsku om at ein òg må hegne om utkantane i dette villreinområdet.
Avslutningsvis i møtet fekk dei frammøtte ei orientering frå dagleg leiar for Stavanger Turistforening, Preben Falck, om planane for ei ny turisthytte i Hjelmelandsheiane, i eit område der det har vore lite rein dei siste 10-15 åra.
Kortanalysen viser at det ble felt 684 dyr på vidda under jakta i 2018. Foto: Anders Mossing
Resultatet fra årets jakt på Hardangervidda er klar. 684 dyr ble felt ut av en kvote på 1500 dyr, noe som er i tråd med forventningene fra villreinutvalget.
Kvoten for 2018 besto av 70 % fridyr (1050 dyr), 15 % simle/ungdyr (225 dyr) og 15 % kalv (225 dyr). Det ble felt 437 voksne bukker (2 1/2 år og eldre), 171 simle/ungdyr og 76 kalver (begge kjønn). Fellingsprosenten for alle kategorier samlet endte på 45,6 %.
Ved kvotefastsettelsen i 2018 ble bestanden vurdert å være ca. 7.000 dyr før kalving. Det var ut i fra dette forventet en kalvetilvekst på rundt 1.500. Dette er en kalvetilvekst som er vesentlig lavere enn fastsatt mål i bestandsplanen (2000-2500 kalv), og dermed var utgangspunktet for årets jakt at det skulle tilrettelegges for en økning i kommende års kalvetilvekst. Dette ga utslag i en lav kvote med et moderat uttak av simler. Hensynet til prøvetaking i forbindelse med skrantesjuke var også et viktig moment i forbindelse med kvotefastsettelse.
Høstens jaktresultat og sommerens kalvetellinger tilsier en bestandsvekt på Hardangervidda. Foto: Anders Mossing
Jaktresultatet og resultatet fra årets kalvetellinger gir en bestandsvekst på “noen hundre dyr”, hvis man tar hensyn til dødelighet utover registrert jaktuttak. Det lave uttaket av hunndyr under årets jakt gir økt andel simle i bestanden og på sikt økt kalveproduksjon.
Når det gjelder prøvetaking av skrantesjuke var det krav om prøvetaking av alle dyr eldre enn kalv. Per i dag er det registrert 556 innleverte og analyserte prøver, mens det ble felt 608 dyr eldre enn kalv. Det er ikke funnet positive prøver på Hardangervidda.
