diverse | Villrein

Bør ferdsla på Hardangervidda avgrensast meir?

Det var ei bredt samansett gruppe som møttes på Geilo for å diskutere villrein og ferdsel. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing

Norsk villreinsenter Sør (NVS Sør) hadde invitert mange sentrale og viktige aktørar til eit seminar om ferdsel og villrein på Hardangervidda dagane 25.-26. oktober på Geilo. Fleire prosessar er i gang: rullering av regional plan, besøksstrategi for verneområda og «Villreinfjellet som verdiskapar». Med desse som bakteppe og villreinen i fokus fekk me ein presentasjon av ulike brukargrupper og deira aktivitet. Frammøtet var svært bra, og meiningane var mange, men ord som gjekk att var dialog og samarbeid.

EDIT: Oppdatert med foredrag juni 2019.

Endre Lægreid, leiar i for villreinnemnda for Hardangerviddaområdet, var møteleiar. Han sa at det, uansett bruk, handlar om å sikre villreinen. Sjølve seminaret var elles todelt: eine delen handla om oppdatering av kunnskapen, den andre om presentasjon av ulike brukargrupper.

Endre Lægreid (tv) og Vemund Jaren. Foto: Kjell Bitustøyl

Miljødirektoratet

Vemund Jaren frå Miljødirektoratet drog opp både historiske trådar og framtidige strategiar der sikring av villreins leveområde er det essensielle. Desse strategiane må basere seg på både erfaringskunnskap og resultat frå aktuell forsking, sa Jaren. Han informerte om den pågåande kartleggingsprosessen for utbygging av vindkraft i regi av Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE), og han var innom “Villreinfjellet som verdiskapar” der ferdsel er og blir ei sentral problemstilling. Her er det bygdenære område som skal ha det primære fokus, for slik å skjerme dei sentrale områda i nasjonalparken for auka ferdsel. Jaren var òg innom arbeidet med miljøkvalitetsnorm for villrein. Og han la på ein måte malen for dette seminaret ved å leggje vekt på dialogen som metode, ikkje minst dialog med nye brukargrupper.

Presentasjon “Bakgrunn og forventningar til seminaret”, Vemund Jaren, Miljødirektoratet.

Forvaltning av verneområda

Forvaltning av verneområda på Hardangervidda var temaet for Øistein Aasland frå Fylkesmannen i Hordaland. Han var innom aktuelle tema som besøksstrategi som del av forvaltingsplanen, ein plan som skal ut på høyring. Denne strategien handlar om korleis ein skal møte dei besøkande i eit verneområde. Me fekk òg vita at ein kulturminneplan for nasjonalparken lenge har vore på gang, men at det ser ut til at meir “mas” må til for å få fortgang i denne prosessen. Adressa her er Hordaland fylkeskommune. Aasland oppsummerte med at det finst seks ulike forvaltningsorgan for Hardangervidda: tre tilsynsutval og tre fylkesmenn. Dette var eit tema som dukka opp seinare, då fekk seminardeltakarane presentert ein modell for ei framtidig forvaltinga av nasjonalparken, basert på modellen frå andre nasjonalparkar.

Presentasjon: “Forvaltning av verneområda på Hardangervidda”, Øistein Aasland, Fylkesmannen i Vestland.

Forvaltningsplan for Hardangervidda nasjonalpark kan lastast ned her.

Regionplan – rullering

Ellen Korvald frå Buskerud fylkeskommune er kjent frå arbeidet med regionalplan for Hardangervidda, ein plan som no er inne i ein rulleringsfase. Korvald presiserte at dette er ein plan som mest handlar om områda utanfor nasjonalparken, men at tiltaka i planen naturleg nok får konsekvensar for villreinen både utanfor og i nasjonalparken. I handlingsprogrammet til den regionale planen ventar ein enno på analyseresultata frå ferdsleprosjektet før til dømes prosjektet «Friluftsliv og villrein» kan sluttførast. «Villreinen som reiselivsattraksjon» er derimot gjennomført som forprosjekt. Dette er svært aktuelle tema også framover sidan nye problemstillingar har kome til; altså “tilpasse kartet til landskapet”. Konkret nemnde ho Imingfjell og Lufsjåtangen, ei eventuell omdefinering av villreinareal til stølsareal i Valldalen og i samband med turismeutbygging i Sysendalen. Ho stilte òg, som mange andre på seminaret, spørsmål om me ikkje no er komne dit at ein må avgrense ferdsla i dei mest sårbare områda. Tidsramma for rulleringa av den regionale planen er at ein tek sikte på å koma i mål innan dei nye fylkeskommunane ser dagens ljos.

Presentasjon: “Regionalplan for Hardangervidda”, Ellen Korvald, Buskerud fylkeskommune.

“Villreinfjellet som verdiskapar”

Mykje av kunnskapen som blei presentert på seminaret var kjent frå før, det nye var meir at ein no ser dei ulike ideane, planane og prosessane meir i samanheng med kvarandre. Dette gjeld òg verdiskapingsprosjektet “Velkommen til villreinfjellet” der Torill Olsson frå MIMIR står sentralt. Ho snakka om synergien mellom villreinhistoria og næringsutviklinga, og viste til at ein av dei store historiene om Norge bør vera om villreinen. Det er i fylgje Olsson ein utruleg fascinerande historie som er viktig for den norske identiteten. Poenget ho held fram er at villreinen får fleire venner gjennom auka kunnskap, altså utvide “menigheten”. Ho ser det som vesentleg at “hennar” prosjekt blir koordinert med dei andre prosjekta som er på gang, t.d. besøksstrategien og ferdsleprosjektet, sjølv om ho innrømte at alt ikkje er optimalt koordinert.

Presentasjon: “Verdiskapingsprosjektet Velkommen til villreinfjellet”, Torill Olsson, MIMIR.

Villrein og ferdsel

Villreinforskar Olav Strand frå Norsk institutt for naturforskning (NINA) og Norsk villreinsenter (NVS) auste av sin store kunnskap om hovudpersonen i dette seminaret, villreinen på Hardangervidda. Leveområda, reinen som årstidsdyr, kva som særmerkjer reinen her, kalvingsområde, problematikken rundt riksveg 7 og GPS-merking, ikkje minst. Her gjer Strand seg til talsmann for at GPS-merkinga fyrst og fremst er til for forsking og kunnskapsproduksjon og ikkje eit eigna verktøy for god forvaltning. Strand var òg innom jakt og bruk av fredingssoner, som ser ut til å vera eit vellykka tiltak, særleg i vest.

Det blei livleg debatt og velkjende tema og posisjonar dukka opp, med særleg fokus på kva menneskeleg ferdsel har å seie for villreinens bruk av vidda. Eit stridsspørsmål dreiar seg rundt kva det er som gjer at reinen no over ein lengre periode for det meste nyttar områda sør for Kvenna til sommarbeite. Er det ferdsel på turiststigane, er det snøskutertrafikk på Vestvidda om våren eller er det andre faktorar? Kva med kalvingsområda i Telemark, kva betyr dei? Nokre svar fekk me i løpet av seminaret blant anna i form av ein førebels rapport, men endelege tal og analysar frå ferdselsprosjektet ligg ikkje føre før i 2019. Det er elles inga overdriving å konkludere med at dette var hovudproblemstillinga i dette seminaret.

Presentasjon: “Villreinen og leveområdet på Hardangervidda”, Olav Strand, Norsk villreinsenter/NINA.

Ferdselprosjektet

Forskar Vegard Gundersen frå NINA presenterte metodane og resultata førebels frå ferdselsprosjektet på Hardangervidda, men var forsiktig med å konkludere. Ein er enno ikkje ferdig med systematisering og etterarbeid i høve til materialet som er samla inn, dette inkluderer målingane frå teljeapparat som har vore plasserte ut på mange ulike stigar. Han meinte elles at det endelege materialet han skal leggje fram skal vera grunnlaget for vidare diskusjon og ei prioritering basert på best mogleg faktagrunnlag.

Han var innom både vanleg fotturisme og dei “nye” brukarane av vidda: kitarar, syklistar, hundespann m.m., altså det han kalla spesialisering. Her brukte han eit fyndord som gjekk att i mange innlegg: kanalisering av trafikken for å skjerme villreinen. Av konkrete døme som var framme er særtilfellet Trolltunga med ein enorm trafikkauke, problemstillinga omkring turistvegen Haukeliseter-Hellevassbu, vegen mellom Tinnhølen og Sandhaug, altså nokre av dei såkalla fokusområda. I høve til kva eller kven som er moglege å “styre” for å få til ei kanalisering, meinte Gundersen at fyrstegongsbrukarane var den viktigaste gruppa, ei gruppe som mellom anna består av mange utanlandske turistar. Bruken til lokale og andre folk som har ei meir stadbunden næring i nasjonalparken er derimot ei anna side ved kanaliseringa det er meir krevjande å handtere.

Presentasjon: “Ferdsel på Hardangervidda”, Vegard Gundersen, NINA.

Vebjørn Håvardsrud. Foto: Kjell Bitustøyl

Brukargruppene – fjellstyra

Vebjørn Håvardsrud representerte Fjellstyra på Hardangervidda. Han var bl.a. innom at for mange fjellstyre handlar dette òg om økonomi. Kven skal betale for at område kanskje blir skjerma for ymis bruk? Her foreslo han at staten som grunneigar burde sikre ei grunninntekt for å få til ei meir stabil drift. Elles nemnde Håvardsrud at deira eigen aktivitet på vidda naturleg nok òg skaper trafikk, og at også denne trafikken kan måtta tilpassast.

Presentasjon: “Fjellstyra”, Vebjørn Håvardsrud, Fjellstyra på Hardangervidda.

Nye rute på vestvidda?

Per Helge Sekse, leiar i Hardangervidda grunneigarsamskipnad (HG), kom kanskje med seminarets mest dramatiske og minst kjende framlegg frå før. Legg ned DNT-hytta Torehytta og opprett i staden ein turiststig langsmed Eggi over Sørfjorden, altså ei kanalisering av trafikken. Dette av di HG meiner at platået rundt Hårteigen er ekstra viktig for villreinen. Fleire meinte at dette var eit bra forslag, utan at det blei opna for vidare debatt om så konkrete forslag på dette stadiet i prosessen. Sekse gjorde seg elles, som mange andre, til talsmann for dialog og samarbeid, men understreka respekten for grunneigarretten. Kvar tilrettelegging for ferdsle skal gå føre seg, var altså eit tema for HG. Sekse meinte at grunneigarar bør stille opp i høve til kanalisering av trafikken meir mot ytterkantane av vidda. Her blei det meir snakk om fredingssoner, og Håvardsrud la fram ynskje frå fjellstyra om at ein må prøve å få meir rein på nordsida av Bjornesfjorden. Fredingssonene i aust har så langt ikkje fungert særleg godt.

Presentasjon: “Hardangervidda Grunneigarsamskipnad”, Per Helge Sekse, HG.

Stisykling

Siri Hafnor frå stedsutviklingsfirmaet Sa-Ho AS representerte brukargruppe stisykling. Ho sa rett ut at ho ynskte seg morosame sykkelopplevingar, og at stisykling er ein megatrend. Så er spørsmålet: tilrettelagte stigar eller bruke naturlege stigar? Hafnor kunne vise til Trysil der meir tilrettelegging for sykkel er på full fart inn, dette gjeld òg på Geilo og i Nesbyen. Det handlar om organisert og uorganisert aktivitet og at sosiale medium er sterkt inne i biletet. Folk legg ut sine eigne forslag til spennande stigar for sykkel. Det gjekk eit slags ”lettelsens sukk” gjennom forsamlinga då ho fortalde at Hardangervidda enno ikkje har vore særleg attraktiv i slike prosjekt. Men på spørsmål svara ho at det kan koma, aktiviteten er brukarstyrt langt på veg. Allemannsretten blei elles trekt fram, denne gjeld òg for syklistar, men ikkje organiserte turar. Frå somme kom det fram synspunkt på at terrengsykling bør samanliknast med snøskuter, men samtidig ynskjer styresmaktene meir tilrettelegging for sykling i verneområde. Hafnor understreka at syklistar sjølvsagt ikkje ynskjer å øydeleggje i verna område, men at ein er avhengig av god informasjon.

Presentasjon: “Stisykling”, Siri Hafnor, Sa-Ho AS.

Kiting

Bjørn Kaupang, drivar av Haugastøl turisthytte, tok for seg temaet kiting, eitt tema som mange villreinforkjemparar ser med ein viss skepsis på. Kaupang fortalde at mesteparten av det dei driv med vinterstid er kiting, ein relativt ny sport som har funne seg svært godt til rette langsmed riksveg 7 mellom Haugstøl og Dyranut. Dette er eit svært så vindsikkert område, faktisk eitt av dei beste for kiting i heile verda, i fylgje Kaupang. Som tilfellet er for sykling, er heller ikkje kitarane særleg godt organisert. Kaupang slo fast at kiting ikkje berre veks og veks som mange trur, men faktisk er veksten på veg ned, då det er ein dyr sport, for dyr for mange folk. Han la elles vekt på at kitinga fangar opp mange unge som fell utanfor den vanleg idretten. I høve til villreinen var Kaupang klar på at om det er villrein i området, skal det ikkje gå føre seg kiting. Kitarane har i så måte eit godt samarbeid med Statens naturoppsyn (SNO). Kaupang la vekt på dette gode samarbeidet og meinte at såkalla turkiting/ekspedisjonskiting innover vidda går føre seg i svært liten målstokk, og at om kitarane innom eit visst areal til dømes kunne disponere eit område 950 m breitt på båe sider av riksveg 7, kunne det vera ein idé.

Det kom fram litt anna syn på omfanget av turkiting/ekspedisjonskiting i debatten, fleire meinte det var på veg opp. Det blei òg hevda at kiting i andre område, til dømes rundt Haukeliseter, i mindre grad er underlagt den type sjølvjustis som kitarane langs riksveg 7 ser ut til å ha. Til dømes blei det nemnt at fleire kitekurs blir haldne utan at det blir informert om desse. Det blei teke til orde før at det bør koma eit regelverk også for kiting, gjerne i samband med forvaltningsplanen for Hardangervidda nasjonalpark.

Presentasjon: “Kiting”, Bjørn Kaupang, Haugastøl turisthytte.

Hundekøyring

Ralph Johannesen representerte hundekøyrarane på vidda, som er ein rein vinteraktivitet. Også han kunne forsikre om at deira aktivitet er gjort i samarbeid med SNO, og at dei ynskjer seg eit endå tettare samarbeid. Han kunne referere til at det i så måte ikkje har vore konfliktsaker. Han meinte at det òg for det meste er lokalkjende folk som driv med dette, og som ikkje publiserer til fleire om turane sine. Dei er ikkje interesserte i at det blir fleire folk, sa Johannesen. Som òg hadde erfart at reinen i liten grad er redd for hundespanna. Me fekk òg vita at hundespanna i stor grad fylgjer kvistaløypene til DNT. Her meinte Johannesen at DNT bør fjerne stikkene langs sine løyper på vestvidda meir aktivt etter påske, for nettopp å hindre trafikk i dei meir sårbare områda for reinen. Det kom elles fram av fleire DNT-hytter ynskjer seg hundespann nettopp i perioden etter påsketrafikken, av økonomiske omsyn, og at denne trafikken kan bera preg av organiserte turar.

Brukargruppene fekk honnør for at dei ynskjer å ta omsyn til reinen. Men etter denne brukarsekvensen blei det debatt omkring varsling på bakgrunn av radiomerka dyr. Her blei det hevda at ein òg må ha eit system når ein ikkje veit kvar dyra er. Eit opplegg med meir bygdenære merka løyper blei òg lufta, blant anna med erfaring frå Folldal. Men som for dei to andre gruppene blei allemannsretten også her henta fram som argument frå brukarane.

Presentasjon: “Hundekjøring”, Ralph Johannesen, Team Dagali.

Anne Marie Aamelflot-Hjelle. Foto: Kjell Bitustøyl

DNT

Anne Marie Aamelflot-Hjelle, fagsjef naturforvaltning i DNT, tok fatt i nettopp dette med allemannsretten og meinte at dette òg handlar om allemannsplikten. Ho var òg ein av mange på dette seminaret som tok til orde for dialog og samarbeid, i staden for å skyte på kvarandre, som ho sa det. Ho la vekt på at DNT ynskjer å vera ein ansvarleg samfunnsaktør og at ein tek på alvor til dømes at ein ikkje skal auke trafikken i sårbare område for villreinen. DNT har ein eigen strategi med dette formålet: ”bidra til vern av villrein”. Konkret kan dette, og har dette, ført til omlegging av ruter og flytting av hytter. Eit anna felt ho meinte at dei kan bidra med, er betre informasjon på hyttene om at ein skal ta ekstra omsyn til villreinen. Det er snakk om ein ny villreinplakat. Ho var og innom informasjon på nett, t.d. ut.no, der ein må få med flest mogleg aktørar.

I høve til GPS-merking og informasjon om kvar dyra er til ein kvar tid, blei det frå villreinforskar Olav Strand framheva at me må vekk frå denne praksisen og heller operere med det han kallar sonering, altså kvar det er greitt å ferdast og når det er greitt i høve til villreinen.

I kjølvatnet av DNT’s fokus på informasjon tok leiar av NVS Sør, Marianne Singsaas, ordet og meinte at om du søkjer på ordet Hardangervidda på nett, kjem det opp aktørar som anten er brukarstyrte eller kommersielle. Ho etterlyste ”forvaltningsstemma” i det digitale landskapet, altså ei type nettside som er meir underlagt kvalitetskontroll.

Aamelfot-Hjelle la avslutningsvis vekt på at det ikkje berre er DNT som skaper trafikk, men at ein må sjå på summen av all aktiviteten, all ferdsla. Men sjølvsagt skal DNT vera med, kanskje redusere på etablerte tiltak og utfordre allemannsretten i einskilde område med bakgrunn i naturmangfaldsloven, sa ho.

Presentasjon: “DNT”, Anne Marie Aamelflot-Hjelle, DNT Oslo og omegn.

Fokusområde

Olav Strand presenterte fokusområda for villrein på Hardangervidda ved hjelp av eit interaktivt kart utarbeidd av NVS, og korleis ein har kome fram til desse. Desse ligg for ein stor del utanfor sjølve nasjonalparken. Det er forvaltninga på Hardangervidda som har bede NVS om å leggje fram ei slik prioriteringsliste med basis i den kunnskapen ein så langt har henta inn om ferdsle, konfliktområde osv. Men som det blei sagt i debatten etterpå: Desse fokusområda kan endrast og nye kan koma til, ikkje minst med tanke på at det òg skal gjerast analysar i løpet av vinteren 2019. Strand presiserte at ein må skape robuste system for framtida i høve til ferdsel og komande utfordringar, klima m.m.

I dette perspektivet kom det òg opp ei bekymring frå fleire for komande sti- og løypeplanar i kommunane, kva kan ein gjera for å legge til rette for at desse ikkje blir reine utbyggingsplanar der villreinen i liten grad er med? Medan det ein treng er meir planar om kanalsering, omlegging og kanskje nedlegging av løyper. Og i høve til den regionale planen blei det sagt at all ferdsel byrjar utanfor nasjonalparken, noko som sjølvsagt er eit viktig moment å ha med seg i høve til villrein og ferdsel.

Presentasjon: “Hva er et fokusområde?”, Olav Strand, Norsk villreinsenter/NINA.

Besøksstrategi

Under temaet besøksstrategi kom naturforvaltar Kjetil Heitmann innom kva for innfallsportar til vidda som skal prioriterast som ein lekk i kanalisering av ferdsla. Det blei òg tydleg korleis fleire av dei prosjekta som blei presenterte: ferdsle, regionalplan, verdiskapingsprosjektet og besøksstrategi heng saman og til dels er avhengige av kvarandre. Når det gjeld besøksstrategien har ein kome eit stykke på veg i høve til å konkretisere moglege tiltak. Eit eksempel på kanalisering Heitmann la fram var t.d. å opprette eit utkikkspunkt langs med riksveg 7.

Mange av innlegga i debatten konkluderte med at ein må vente endå litt til før ein kan koma vidare i denne prosessen. Den som alle peika på var Vegard Gundersen i NINA som skal koma med sine analysar om ferdsel på Hardangervidda i løpet av 2019.

Presentasjon: “Besøksstrategi”, utkast til høring”, Kjetil Heitmann, Naturforvalter AS.

Ny forvaltningsmodell?

Endå eit stort tema stod på dagorden på dette seminaret. Stein Byrkjeland frå Fylkesmannen i Hordaland presenterte eit utkast til ein ny og etterlengta forvaltningsmodell for Hardangervidda nasjonalpark. Her var seminardeltakarane delt i minst to grupper, dei som kjenner denne årelange debatten frå før, og dei som ikkje hadde innsikt i dette temaet og som hadde mindre føresetnader for å forstå kor komplisert denne prosessen er og har vore. Stutt oppsummert handlar dette om ein skal gå inn på ein forvaltningsmodell som alle andre nasjonalparkar i Noreg med eitt nasjonalparkstyre og for Hardangervidda sin del – tre nasjonalparkforvaltarar. Alternativet er å fortsetje med dagens ordning med seks aktørar. At ”gulrota” er av økonomisk art fekk me klar beskjed om frå Byrkjeland, i tillegg gav fleire i debatten uttrykk for at det vil vera ein stor fordel for fleire av dei andre prosessane som er på gang at ein ny modell kjem på plass.

Ein var så vidt innom samansetjinga av eit eventuelt nasjonalparkstyre, men me såg nok her berre ein svak kontur av den debatten som må koma rundt om Hardangervidda der tunge aktørar skal på banen for å lose denne prosessen i hamn. Det er nok definitivt ikkje siste gong villrein.no skriv om denne saka.

Presentasjon: kommer.

Marianne Singsaas. Foto: Kjell Bitustøyl

Drastiske tiltak kan koma

Avslutningsvis oppsummerte Marianne Singsaas frå NVS Sør at den fasen ein no gjeng inn i handlar om å setje konkrete tiltak ut i livet, om desse verkar 100 % kan ein derimot ikkje vera sikker på. Ordstyrar Endre Lægreid takka for eit godt seminar og minna oss på at det handlar om å få med seg ei verktøykasse som gjer oss i stand til å møte nye ”trendar”, slik at ein ikkje kjem på hælane i høve til framtida for villreinen. Han la heller ikkje skjul på at dette kan føre med seg drastiske tiltak. Det er lov å tenkje slik som fleire gjorde: kanskje innføre ei prøveordning med å stengje turisthytter og leggje om stigar? Eller kanskje innføre strengare reglar for bruk av snøskuter i vårmånadane på vestvidda for å få fostringsflokkane til å nytte sommarbeita i vest?

Program for dagen.

Andre presentasjonar:

“Hva sier ferdselsprosjektet om konflikter villrein og ferdsel?”, Vegard Gundersen, NINA.

“Fokusområder i regional plan og handlingsprogrammet”, Ellen Korvald, Buskerud fylkeskommune.

Norsk villreinsenter vil etter kvart koma med ein utfyllande seminarrapport.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing/Lena Romtveit

Ny bok om helse og sjukdom hjå reinsdyr og caribou

diverse

”Reindeer and caribou – health and disease” er tittelen på ei ny engelskspråkleg bok. Redaktørar for boka er Morten Tryland, professor ved Universitetet i Tromsø (UiT), og Susan Kutz, professor ved Universitet i Calgary, båe to innafor faget veterinærmedisin.

Mange forfattarar frå fleire land står bak dette omfattande og ambisiøse verket som no ligg føre. Det handlar om helse og sjukdom hjå ”nøkkelarten” Rangifer i ein cirkumpolar kontekst, det vil seie heile leveområdet for reinsdyr og caribou rundt Nordpolen. Boka vender seg til alle som er interesserte i biologien og helsa til både tam og vill rein og caribou.

Boka startar med ei generell innføring om arten Rangifer og fokuserer vidare på helse både på individnivå og i høve til bestandsproblematikk. Kapitla dekkjer ei rad emne, frå ernæring og beite, stress, ikkje-smittsame og smittsame sjukdomar, mattryggleik, fysisk handtering og medikamentell immobilisering, diagnostisering og behandling av helseproblem, til moglege konsekvensar av klimaendingar på reinsdyr og caribou.

Innhaldet i boka baserer seg på forsking og erfaringskunnskap som omfattar alt frå dosering av ulike medikament for bedøving og blodparameterverdiar, til det å oppfostre ein forldrelaus kalv. I tillegg inneheld boka hundrevis av illustrasjonar som bidreg til at dette har blitt ein ”databank” i høve til oppdaging av ulike parasittar og å stille sjukdomsdiagnoser både hjå levande og daude dyr.

I vaskesetelen for boka heiter det at dette har blitt eit uunverleg og obligatorisk verk for alle som arbeider med helse i høve til reinsdyr og caribou. Dette inkluderer veterinærar, folk innafor viltbiologi, forvaltning og viltformidling, tamreingjetarar og reindriftsutøvarar og studentar som driv med dyrehelse i ville populasjonar.

Det er verdt å merke seg at innafor alle sjukdomar boka omhandlar finst her òg eit kapittel om skrantesjuken (CWD) som nettopp har ramma villreinen i Nordfjella.

Redaktørane

Morten Tryland, professor i veterinærmedisin, arbeider innafor infeksjonsbiologien i ei forskargruppe ved UiT. Han har òg ei professor II-stilling ved Norsk Polarinstitutt i Tromsø. Han har arbeidd mykje som veterinær og forskar innafor tamreinnæringa. For tida er han redaktør av tidsskriftet Acta Veterinaria Scandinavica. Han har blant anna delteke i forskingsprosjekt i Alaska, Canada, Island og Fennoskandia inkludert Svalbard.

Susan Kutz, professor i veterinærmedisin, er knytt til ei avdeling for økosystem og folkehelse ved Universitetet i Calgary, Alberta i Canada. Ho har drive med studiar av helse hjå caribou og moskus i både Arktis og Subarktis, og er ansvarleg for nettsida Rangifer Anatomy, som gjev generell og detaljert opplysning om anatomi hjå reinsdyr og caribou, jakt og sjukdomar hjå caribou m.m. Ho har òg drive med omfattande forsking på klimaendringane i Arktis i høve til minkande bestand av moskus og caribou.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing

Dialog om løypekjøring

diverse

I retningslinjene til den regionale planen er det nedfelt at det skal utarbeides varslingsrutiner for å innstille løypekjøring når rein kommer inn i aktuelt område. Illustrasjonsfoto: Anders Mossing

Mandag denne uken ble det avholdt et informasjons- og dialogmøte om avbøtende tiltak av hensyn til villrein på Imingfjell og Lufsjåtangen. Målsettingen var god framtidig samhandling og rutiner når villrein er på vinterbeite i området.

Møtet kom etter initiativ fra Fylkesmannen i Buskerud som er koordinerende fylkesmann for Hardangervidda. Hovedsakelig handlet dette om løypekjøring, løypestikking og arrangementer. Deltakerene var blant annet løypekjørere, DNT, berørte kommuner, samt representanter fra oppsyn og Norsk villreinsenter. Bakgrunnen for møtet var erfaringene fra vinteren 2017/2018, da ca. 2000 villrein oppholdt seg på Lufsjåtangen over lengre tid. Det var mange som tok ansvar og innstilte løypekjøring i flere områder.

I starten av februar 2018 krysset denne flokken veien over Imingfjell, og oppholdt seg over lengre tid på vinterbeitene på Lufsjåtangen. Klikk for større versjon. Foto: Anders Mossing

Slike tiltak er nedfelt i retningslinjene til den regionale planen for Hardangervidda. Der står det blant annet; “Det skal etableres varslingsrutiner som sikrer at løypekjøringen straks opphører dersom villrein trekker inn i aktuelt område”. Dette er altså retningslinjer som gjelder hele Hardangervidda, men som i fjor vinter ble prøvd på Imingfjell / Lufsjåtangen.

Erfaringene fra forrige vinter var gode. Som sagt var det mange aktører som tok ansvar og innstilte løypekjøring. Det var imidlertid behov for noen justeringer. Deriblant en rolleavklaring om hvem som gjør hva i forbindelse med varsling, bedre kart over aktuelle løyper og en justering av retningslinjene i plandokumentet til regional plan. Denne planen er for tiden under rullering.

Et resultat av møtet var at kommunene i området, Nore og Uvdal, Rollag og Tinn, følger opp gjennom i fellesskap å utarbeide og nedfelle rutiner for liknende framtidige situasjoner. Dette vil også kunne være til hjelp for øvrige kommuner og områder rundt Hardangervidda.

Det ble også diskutert behov for ytterligere informasjon til allmennheten, om viktigheten av å ta hensyn til villreinen vinterstid og hvorfor man gjennomfører slike tiltak. Norsk villreinsenter kan ha en viktig rolle her.

Imingfjell og Lufsjåtangen er et såkalt fokusområde i forsknings- og forvaltningssammenheng. Fokusområder er geografisk avgrensede områder der det er konflikt mellom hensynet til villrein og hensynet til andre samfunnsinteresser. Du kan lese mer om området i denne interaktive historien.

villrein.no – Anders Mossing

Villrein og ferdsel på Hardangervidda

diverse

Norsk villreinsenter Nord arrangerte i 2009 et seminar om villrein og ferdsel på Hjerkinn. Seminaret kom i kjølvannet av “Villrein og Samfunn”. Mye har skjedd siden den gang og det er for tiden en rekke pågående prosjekter, som synliggjør behovet for et nytt seminar.

Les NVS Rapport 2/2009 her.

Det nærmer seg ti år siden den gang og mye har som sagt skjedd i arbeidet med norske villreinområder. Regionale planer med tilhørende kunnskapsgrunnlag, Europeiske villreinregioner, utvikling av besøksstrategier for verneområder og igangsatte verdiskapingsprosjekt er eksempler på dette.

På Hardangervidda er den regionale planen under rullering og skal til sluttbehandling i 2019. Verneområdeforvaltinga (fylkesmenn og lokale tilsynsutval) jobber med besøksstrategi for verneområdene som skal sluttføres innen utgangen av 2018. Verdiskapingsprosjektet «Velkommen til villreinfjellet» er i sluttfasen av sitt forprosjekt, og i tillegg arbeider Statens vegvesen med oppgradering av Nasjonal turistvei over Hardangervidda langs Rv7.

Kunnskap om effektene av menneskelig ferdsel på villrein er et viktig tema og helt sentralt i arbeidet med alle de ovennevnte prosessene. Norsk institutt for naturforsknings (NINA) ferdselsprosjekt på Hardangervidda har nå hatt tre sesonger med datainnsamling og går for fullt inn analyseperioden i løpet av denne høsten.

Med bakgrunn i disse prosessene og kunnskapsinnsamlinga som pågår, inviterer Norsk villreinsenter Sør i samråd med Fylkesmannen i Hordaland og Miljødirektoratet til seminaret “Villrein og ferdsel på Hardangervidda”. Seminaret skal avholdes på Vestlia Resort på Geilo 25.-26.oktober. Seminaret inngår som del av datainnsamlinga i NINAs ferdselsprosjektet, og det er vesentlig at viktige resultat fra seminaret skal kunne presenteres i en seminarrapport i etterkant av seminaret.

Fristen for påmelding gikk egentlig ut den 10. oktober, men det er noen ledige plasser for de som er interessert. Kontakt Lena Romtveit for mer informasjon og ev. påmelding: lena.romtveit@villrein.no / 415 15 616.

Les mer i et tidligere invitasjonsskriv her.

villrein.no – Anders Mossing

Kalveteljing nr 2 på Hardangervidda

diverse

Den 3. juli blei det gjennomført ein ny kalveteljing på Hardangervidda. 1504 kalvar blei funne. Dette er noko færre enn ein fann i juniteljinga, men Hardangervidda villreinutval har ei forklaring på spriket.

Les også «Kalveteljing på Hardangervidda» (villrein.no)

Etter fyrste kalveteljinga på Hardangervidda gjennomført i juni månad, blei det gjort ei ny kalveteljing 3. juli. Områdene som denne gongen blei undersøkt, var Valldalen, Songa og Kvennadalføret. På førehand var det rekognosert med fly og peila radiomerka dyr.

Seks flokkar blei funne, to av dei var større fostringsflokkar, dei blei observert samtidig, og det er difor 100 % sikkert at dette var to forskjellige flokkar. Åtte av dei ni radiomerka simlene som hadde oppdaterte teljeposisjonar på teljedagen, blei funne, sju av desse fanst i flokkane. Ei blei ikkje funne, men denne fann ein under rekognoseringa to dagar før. Under fotograferinga smelta ein av dei større flokkane saman med ein mindre flokk. Difor fotograferte ein dyra på nytt. Sjå bilet i galleriet her.

Hardangervidda villreinutval opererer med eit kalvetal på 1504, nokre færre kalvar enn 12. juni, og nokre fleire simler/ungdyr (SU) enn i fyrste teljinga, i alt 3.520. Denne teljinga gjev ein kalvetilvekst på 42,7 k/SU. I oppsummeringa heiter det at ein fekk betre bilete frå kalveteljinga i juni, på grunn av at det var betre og skarpare bilete. Difor meiner ein at kalv kan ha blitt oversett og tekne for mindre bukk under juliteljinga, slik at talet på kalv truleg er litt høgare enn 1504. Legg ein på 100 kalv og trekkjer frå 100 SU harmoniserer resultatet relativt bra med teljinga i juni. Då landar ein på 47 k/SU, nokså nær resultatet frå 12. juni.

Ein faktor som må takast med, er kalvetapet i perioden mellom fyrste og andre teljing. Dette veit ein utifrå blant anna kunnskap henta frå tamreinnæringa der det er kjent at det tidlege kalvetapet, dvs. den fyrste månaden, kan vera omfattande, spesielt gjeld dette små kalvar født av lette simler. Villreinutvalet meiner at ut frå desse teljingane vil det vera naturleg å ta utgangspunkt i eit kalvetal på 1.600 dyr ved jaktstart 2018.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing

Statsrådbesøk på Norsk villreinsenter Nord

diverse

– Når ein sit her er det klart ein blir forelska i området! Klima- og miljøminister Ola Elvestuen var begeistra etter sitt fyrste besøk på viewpoint SNØHETTA under markeringa av vern av tidlegare Hjerkinn skytefelt, laurdag 29. september.

Statsråden vandra i villreinen sine fotspor heile dagen, og fekk grundig innføring både i historia til- og den noverande situasjonen for den sårbare arten. Norsk villreinsenter Nord baud på frukost og ei orientering om bakgrunn, drift og framtidsplanar ved dagleg leiar Raymond Sørensen. Elvestuen uttrykte stor begeistring for viewpoint SNØHETTA-prosjektet og omtala det som eitt av Noregs mest kjende bygg.

Han fekk også oppleve korleis naturvegleiarane ved senteret formidlar villreinen i praksis. Heidi Vognild fortalde om anatomien til dyra som er spesialtilpassa eit liv i fjellet og viste fram skinn, klauver og gevir. Medan Are Endal Rognes tok med seg statsråden med fylgje ut i fangstminneparken der han demonstrerte korleis fangst av både villrein og rovfugl gjekk føre seg.

Naturvegleiarane Heidi Vognild (t.v.) og Are Endal Rognes demonstrerer falkefangst for klima- og miljøminister Ola Elvestuen (t.h.). Foto: Rebecca Nedregotten Strand

Uroa for villreinen sin framtid

– Dette er våre fjellområde, men vi eig dei ikkje. Vi har dei til låns og no er vi, etter mitt skjønn, inne i ei kritisk fase for villreinen. Fylkesmannen i Oppland, Sigurd Tremoen, uttrykte sterk uro for arten i eit langtidsperspektiv, då han opna dialogmøtet som var neste punkt på Klima- og miljøministeren sitt program.

Bakgrunnen for møtet var eit bekymringsbrev som fylkesmennene i Hedmark og Oppland sende til klima- og miljødepartementet i vinter.

Tremoen understreka at det ikkje er ofte fylkesmennene sender ut slike brev, noko som viser alvoret i situasjonen. -Det er ein art som var livsviktig for våre forfedre. I dag er det vi som er livsviktige for den. Det er ein viktig del av vår historie og vår nasjonale identitet.

Ulike aktørar i villreinområdet var inviterte til å kome med sine innspel til statsråden og departementet. Blant desse var Norsk Villreinsenter Nord ved Raymond Sørensen og forskar Olav Strand og Rondane og Dovre nasjonalparkstyre ved leiar Bengt Fasteraune.

Les meir om møtet her: https://www.fylkesmannen.no/Oppland/Miljo-og-klima/Nyheter-om-miljo-og-klima/vil-mote-villrein-problema-med-meir-heilskapleg-forvaltning/

Minister i motvind

Ein innhaldsrik dag på Hjerkinn vart avslutta med høgtidsstemning i sterk motvind. På viewpoint SNØHETTA var det invitert til markering av at det tidlegare Hjerkinn skytefelt no er ein del av Dovrefjell-Sunndalsfjella nasjonalpark. Meir enn 70 gjestar tok turen opp, trass i at vinden gjorde vegen til målet noko tyngre enn vanleg.

Trass sterk motvind, fylgde statsråden interessert med då han fekk naturvegleiing på veg opp til viewpoint SNØHETTA. F.v. i fremste rekke Raymond Sørensen, Heidi Vognild og Ola Elvestuen. Foto: Rebecca Nedregotten Strand

Undervegs fekk Ola Elvestuen vite meir om korleis villreinen har forma Dovrefjell si historie. Det var med stor interesse han fylgde med, då naturvegleiar Heidi Vognild fylte turen opp med informasjon om korleis reinen og folket har eksistert saman her oppe i 10 000 år.

At eit skytefelt blir verneområde er ikkje kvardagskost. Dagmar Hagen i NINA har vore prosjektleiar for det som er Noregshistoria sitt største naturrestaureringsprosjekt. I sin tale under markeringa understreka ho at å vere ein del av dette er noko NINA er stolte av. – Det er heilt rått det vi har fått til her!

viewpoint SNØHETTA fekk ein ny beundrar då klima- og miljøminister Ola Elvestuen markerte vern av tidlegare Hjerkinn skytefelt. Foto: Rebecca Nedregotten Strand.

villrein.no / Rebecca Nedregotten Strand

Setesdal Ryfylke villreinområde – lang periode med tamrein

diverse

Samling i samband med kalvemerking i Væringsdalen på 1930-talet, litt nordvest for Breive-gardane i Bykle (foto utlånt av Annelise Breive Skjævesland).

Setesdal Ryfylke villreinområde er det nest største i landet i høve til areal, heile 6156 km2. Til samanlikning er Setesdal Austhei 2400 km2 stort. Vestheia har ei lang og brokete historie – stikkord er ein lang tamreinperiode og fenomenet Heibergheiane/Njardarheim.

Norsk villreinsenter ynskjer i fleire artiklar å rette fokus mot dei villreinområda som tidlegare har hatt tamrein. Her kjem fjerde artikkel, som omhandlar Setesdal Ryfylke. Les også “Norefjell – frå svensk skogsrein til villrein”, “Vest-Jotunheimen – Noregs “villaste” villreinområde?” og «Setesdal Austhei og Våmur Roan villreinområde» (villrein.no).

Pilt-Ola

Me må til Ryfylke og Sirdalsheiane for å finne dei eldste spora etter tamreinsdrift i området som no går under namnet Setesdal Ryfylke villreinområde. Den fyrste namngjevne personen som er involvert i den tidlegaste tamreindrifta her, er Pilt-Ola, eller Ola Songesand (1779-1858) som han heitte. Historiene om Pilt-Ola har nærast gjort han til ein slags eventyrfigur. Men historia er realistisk nok om ein plukkar vekk ein del av segnstoffet. Han var oppvaksen på Songesand i Lysefjorden og opplevde alt som 8-åring at der var tamrein på ein grannegard, Sunnmork. Det heites at dei fyrste tamreinane kom med Kristoffer Hjeltnes frå Ulvik til dette området.

Pilt-Ola voks altså opp med tamreindrift, sjølv om denne eldste drifta etter alt å dømme ikkje blei særleg langvarig. Han utmerka seg alt i ung alder som ein “gründer”, og han søkte Norges Vel om støtte for å starte opp med tamreindrift i områda mellom Sirdal og Setesdalsheiane. I 1817 fekk han klarsignal og gjorde som dei tidlege føregangsmennene innafor tamreindrift i Hallingdal og Eidfjord; drog nordover til “Finnmark” (dvs. Rørosområdet) for å kjøpe rein og søkje faglege råd hjå samane. Det var dei som var ekspertane på reindrift.

Frå Sirdal til London

Grafisk trykk av engelsk opphav som viser samefamilien som kom frå Sirdalsheiane til London i 1822.

Me skal ikkje her måle ut meir om Pilt-Ola, der finst ein omfattande litteratur om han. Men det som bør forteljast er at han fekk med seg ein samefamilie frå Røros sørover, og at dei skal ha kome til Sirdalsheiane ca. 1819 saman med om lag 150 tamrein. Samefamilien var Jens Tomassen Holm (1794-1834) og kona Karen Christiansdotter (f. 1793) og ein unge på to år. Mykje tyder elles på at Pilt-Ola hadde vore fleire turar nordover, slik at han alt før denne turen kjende til samar og tamreindrift. Men det gjekk ikkje så bra med dette tiltaket, det var ikkje lett å drive med tamrein i eit villreinområde. Enden på visa blei at samefamilien drog over til England med reinsdyr og det heile og enda opp i London hjå ein Mr. Bullock som hadde kjøpt delar av den resterande reinsflokken. Mr. Bullock dreiv ei form for underhaldning/utstilling og i 1822 finn me samefamilien og nokre reinsdyr på “Mr. Bullock’s Exibition of Laplanders”. Men reinsdyra døydde etter kvart, og i 1827 vende samefamilien tilbake til heimeområdet Røros. Dette er den eldste dokumentasjon om samar på utstilling i utlandet.

Andre tidlege forsøk med tamreindrift

Både frå Setesdal, Røldal og Suldal er der historier om forsøk på tamreindrift på 1800-talet, ofte var det snakk om få dyr, og ofte var det mangel på røynsle, kunnskap kompetanse som gjorde at tiltaka ikkje blei vellykka. Me kjenner til tamreindrift i Røldal i 1840-åra, i Suldal i 1850-åra og i 1855 i Breive i Bykle.

Håkon Kvammen, etterkomar av ein samisk gjetar som kom til Eidfjord, har sagt det slik: “Mange merkte reinsdyra og sleppte dei til fjells som sauer. Resultatet var at dyra blei ville og forsvann eller blei tekne av rovdyr.” Og etter 1850, og særleg etter 1860, gjeng det ut med tamreindrifta både i Ryfylke, Setesdalsheiane og lenger nord. Rovdyra var største grunnen, særleg ulveperioden etter 1860.

Samar kom med eigen rein

Historia om dei fyrste samane som kom med eigen rein til Setesdalsheiane i 1880-åra er godt kjent. Mykje er samanfallande med historia som er fortalt om Setesdal Austhei. Ein av dei tidlege samefamiliane som tok i bruk beite i Setesdal Vesthei i 1890, fyrst i Vatnedalsheiane, seinare lenger sør i Austad- og Hylestadheiane, var Jonas Johnsen og Brita Mortensdotter. Dei var sørsamar som hadde kome nordfrå, dei hadde kome dels frå grenseområda sør i Nordland fylke, dels frå område sørover i Trøndelagsfylka. Denne tamreindrifta kom raskt i konflikt med lokale grunneigarar, samane hadde leigd for små beite og fekk eit litt dårleg ord på seg. Men som så ofte er tilfelle, har også denne historia fleire sider. Lensmannsbetjent Juel Lund i Valle kom godt overens med dei fleste av samane, og han overtok etter kvart reinen til Johnsenfamilien. Sjølv hadde han i 1895 starta Setesdalens Reinssamlag i lag med nokre grunneigarar frå Rysstad i Valle. Beiteområdet deira var blant anna Rysstadheia på vestheia. Men dette laget blei raskt lagt ned.

I 1892 kom den største reinsflokken eigd av samar til Setesdal, det var flokken til Margrethe Nilsdotter og John Thomassen, også dei frå sørsamisk område, 4000 dyr skal flokken ha vore på. Også denne flokken hamna på vestheia i fyrste omgang, nærare bestemt i områda kring Nordbygda i Bykle, Botneheiane, Neslandsheiane og Tveiteheiane. John Thomassen døydde raskt etter at han kom til Bykle, men enka og ungane dreiv vidare og fekk etter kvart djup respekt blant bygdefolket. Lokale folk og samar dreiv ofte i hop, og det er liten vil om kven som var læremeistrar.

Lars og Sigrid Johnsen

Lars Johnsen var ein av ungane til John og Margrethe, han blei gift med Sigrid Anna Jonsdotter. Dette sameekteparet er kan hende dei som har sett djupast spor etter seg i Setesdal, dei var òg innom Hol og var to periodar i Eidfjord. Ei syster til Lars, Lisle-Margrethe, er òg ei mange kjenner til, ho og systrene hennar var gjetarar dei òg, og saman med mannen og svensksamen Nils Anderson, kom Lisle-Margrethe til Uvdal og dreiv med reindrift der. Dei har, som fleire av samefamiliane, stor slekt etter seg her i sør.

Lars og Sigrid Johnsen var dei siste samane med eigen rein i Setesdal. Etter at dei hadde vore ein tur over Hardangervidda til Hol og Eidfjord, kom dei tilbake til Setesdal i 1907, denne gong til Valle og Rysstadheiane. I mellomtida hadde Juel Lund stilt seg i spissen for eit lokalt initiativ, Breive reinsdyrsamlag (1903), som fekk eit langt liv og blei viktige for Bykle kommune og særleg for fjellgardane i øvre delar av kommunen.

Ved den vesle bua i Sandvasskvæven i Rysstadheia der sørsamane Lars og Sigrid Johnsen heldt til sommarstid i perioden 1907 og 1915. Alle personane bortsett frå éin, er ukjente, nr. to frå vestre er Brita Bergli, mor til Sigrid, ho budde òg i denne b… — Ved den vesle bua i Sandvasskvæven i Rysstadheia der sørsamane Lars og Sigrid Johnsen heldt til sommarstid i perioden 1907 og 1915. Alle personane bortsett frå éin, er ukjente, nr. to frå vestre er Brita Bergli, mor til Sigrid, ho budde òg i denne bua (foto utlånt av Lajla Renander).

Det er kjent at Lars og Sigrid Johnsen fekk bygd ei gjetarbu i Sandvasskvæven inne på fjellet, eit stykke sør for dagens fylkesveg 45, Brokke-Suleskarvegen. Dette skal ha vore like etter at dei kom tilbake frå Eidfjord/Veigdalen i 1907. Ekteparet dreiv heile tida med eigen rein saman med eit anna ektepar, Anders og Kristine Renander, og var òg av dei tidlege sørsamane som dreiv med handel med livdyr av rein til ulike tamreinlag i Sør-Noreg. Dette fortsette dei òg med etter at dei drog tilbake til Trollheimen der dei busette seg for godt, og der etterkomarane driv med reindrift den dag i dag.

Heibergheiane – frå tam til vill rein

Parallelt med at Breive reinsdyrsamlag etterkvart òg etablerte seg i beiteområda i nordre delar av vestheia, byrja bymannen Thorvald Heiberg i 1904 å kjøpe opp eigedomar lenger sør i desse heiane, fyrst i Lyse og Sirdalsheiane, seinare òg i Setesdal. Heibergs store draum var å etablere ein enorm “villreinpark” i Sirdal og Setesdal. Han betalte godt og freista med utsikter til arbeid. Og etter at behovet for sauebeite hadde gjenge ned, såg mange grunneigarar på desse heiane langt inne fjellet som mindre lønnsame. Frå 1906 til 1910 fekk Heiberg sett opp ein heil del jakthytter, og eigedomen hans kom etter kvart opp i ein million dekar fjell. I ein periode etablerte Heiberg dette som ein eksklusiv tumleplass for velståande utanlandske jegerar. I bygdene rundt det som seinare fekk namnet Njardarheim, var synet delt på verksemda til Heiberg: På vestsida mot Sirdal blei Heiberg mest ein helt som skaffa arbeid til folk, medan det i Setesdal var meir konfliktfylt. Lensmann Juel Lund i Valle var til dømes ein som åtvara mot oppkjøpa Heiberg stod for, han uttrykte seg slik om det som skjedde: “Fjellet og heiane hadde kome or hugen og tankesveimen for bonden.”

For samane blei dette byrjinga på slutten med eigen rein i Setesdalsheiane. I eit brev frå Sigrid Johnsen, datert 1911, og stila til “Stiftsmanden”, får me hennar versjon av kva som skjedde i møtet mellom ei veksande villreinstamme og tamreindrifta i vestheia. Brevet var eit tilsvar på at samane blei melde for å ha beita ulovleg. Ho skriv at det blir problem for tamreindrifta når villreinen kjem og flokkane blandar seg: “Hvad skade gjør tamrenen til den vildren, jo den sammenblande seg og bliver vild og formerer den meget, er det for at tamrenen skal skydes? Ja, nu kan vi lappe se hvad støtte vi har av mor Norges autioritet, vi skal kues og væk.”

Det høyrer med til historia at Heiberg sa opp kontraktane med samane på dei eigedomane han overtok. Samane fekk eitt år på seg til å avvikle drifta og koma seg ut av området. Etter at Lars og Sigrid hadde trekt seg ut rundt 1915, viste det seg at ca 100 tamdyr gjekk att, i tillegg hadde Heiberg alt kjøpt 200 dyr av sameekteparet. Det totale dyretalet er opplyst til å vera 400-500 dyr på denne tida, altså basisen for villreinstamma Heiberg bygde opp. Om desse tala ikkje er 100% til å stole på, og om ein likar det eller ikkje, er basisen for det som no går under Europas sørlegaste villreinstamme, tufta på eit betydeleg innslag av tamrein, kanskje så mykje som to tredjedelar.

Siste tamreinperioden

Reinsflokken til Byklehei reinsamlag i Halsenutane, bak ser me Nipavatn. Dette er langt nord i Setesdal Vesthei (foto utlånt av Kay Arne Jeiskelid).

At ògså den andre tamreindrifta i vestheia, Breive reinsdyrsamlag 1903 til 1928, og Byklehei reinsamlag 1930 til 1979, mista dyr til villreinflokkane er svært sannsynleg. Meir sannsynleg enn at villreinen blei temt og kom inn i tamreinflokkane, sjølv om det nok òg har skjedd. Historia om siste tamreinperioden i Bykle er elles langt på veg fortalt i artikkelen om Setesdal Austhei.

Les meir i «Setesdal Austhei og Våmur Roan villreinområde» (villrein.no).

Dagens villrein i Setesdal Ryfylke villreinområde er kjent for å vera meir vill og sky enn reinen på austheia. Dette har sjølvsagt å gjera med at villreinstamma i vest har vore vill mykje lengre enn på austheia, pluss at ein her til dels hadde villrein som nedstammar frå den opphavlege stamma i området, før tamreinen fløymde over heiane i stort omfang.

I femte del av denne artikkelserien vil me rette fokus mot Nordfjella. Denne kjem på trykk i desember.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing

Reinsdyret sto sentralt på Langfjellaseminaret 2018

diverse

Det tredje Langfjellaseminaret i rekkja gjekk føre seg på Krækkja turisthytte helga 14.-16. september. Det var friskt haustvêr med innslag av både sludd og snø. Reinsdyret var eit gjennomgangstema i fleire innlegg.

Samspelet mellom mennesket og reinen
Det er Ola Vaagan Slåtten frå Hol som er initiativtakar og primus motor bak Langfjellaseminaret. Tanken bak seminaret er å skape ein arena i natur- og kulturmiljøet på og rundt Krækkja, der folk kan møtast for å snakke saman, lære nytt og utveksle erfaring og idear knytt til fjell og rein, både villrein og tamrein. ”Himmelen over prosjektet” som det heiter, handlar om eit ynskje om ei berekraftig utvikling, ei utvikling som byggjer på og tek vare på natur- og kulturverdiane. Det handlar om at eit unikt fjelløkosystem med blant anna ein 10 000 år gammal fangstkultur, kan skape grunnlag for identitet, arbeidsplassar og busetjing i den sørlege fjellregionen også i framtida. Samspelet mellom mennesket og reinen står sentralt i høve til undervisning, identitet og næringsinteresser, sett i eit historisk lys, men òg i eit framtidsperspektiv. Ola Vaagan Slåtten har med dette seminaret skapt ein møteplass der folk med ulik bakgrunn kan møtast: forskarar, forvaltarar, politikarar, tradisjonsberarar, gjetarar m.m.

Alf Waaler, tidlegare jeger og fjelloppsynsmann, deltok på Langfjellaseminaret. Han fortalde om eit langt liv i fjellet til alle årstider.

CWD og situasjonen no
I etterkant av uttaket av villreinbestanden i Nordfjella sone 1, er det no fleire som rettar blikket opp og fram med tanke på kva som bør og skal skje vidare i høve til CWD-problematikken og saneringsplanen. Hallgeir Herikstad frå Mattilsynet gjekk gjennom historikken, og vel så viktig: Kva er situasjonen pr. dags dato? Han kunne blant anna fortelje at også Sverige og Finland har gjennomført prøvetaking av hjortedyr som er funne døde. Ingen positive prøver er funne i Sverige. I Finland har ein påvist smitte på ein 15-år gammal elg, men dette er ikkje av den ”farlege” sorten CWD, som ein har funne i Nordfjella sone 1. Frå EU har det elles kome krav om testing av både tamme og ville hjortedyr i Sverige, Polen, Finland og Noreg over ein 3-årsperiode. EU står på kravet om at hjortedyrkjøt frå heile Noreg må testast før omsetjing i EU, etter føre-var-prinsippet.

Herikstad tok for seg dei ulike punkta i saneringsplanen, blant anna ytterlegare tetting og forlenging av sperregjerdet på Hemsedalsfjellet, avstenging av saltsteinar, bestandsreduksjon av hjortedyr i randsona og friskmelding før reetablering. Mattilsynet opererer med 99% sikkerheit i brakkeleggingsperioden før friskmelding kan finne stad i sone 1. I sone 2 ynskjer ein seg 90% sikkerheit i år. Det blei òg sagt at Mattilsynet treng eit høgare uttak enn det blir lagt opp til ved ordinær jakt.

Når det gjeld Hardangervidda er konklusjonen at ein ventar at det kjem inn 1000 prøver frå ordinær jakt, mest bukkar, status pr. 13.9 var 255 dyr felt.

Vegen vidare i Nordfjella
Siri Wølneberg Bøthun, sekretær for Nordfjella og Fjellheimen villreinnemnd, snakka mest om framtida, men sa at for året 2017 hadde det eigentleg ikkje vore den lokale villreinnemnda som var forvaltar i Nordfjella. Men ho la vekt på at ein no må jobbe i lag framover og finne ei felles plattform for samarbeid med nasjonale aktørar. Ho oppsummerte at villreinstamma i Nordfjella er redusert med ¾ og at området mellom Fv 50 og Rv 52 no er tomt for dyr. Ho skisserte opp føresetnader for reetablering: Friskmelding av sone 2 og Hardangervidda, hindring av spreiing av smittestoff frå sone 1 og at ein livskraftig stamme bør baserast på donorbestand der fyrste prioritert er rein frå sone 2.

Siri Wølneberg Bøthun, sekretær for Nordfjella og Fjellheimen villreinnemnd snakka om framtidsutsiktene for Nordfjella.

Bøthun var òg innom saka knytt til ynsket om ekstra uttak frå Mattilsynet utover dei vedtekne kvotene. I etterkant av protestane frå lokale villreinnemnder som blei tatt til følgje, er det no signal om vilje til samarbeid og dialog i framkant av kvotefastsetjingane for 2019. For Nordfjella sone 2 sin del uttrykte Bøthun bekymring for at risikoen for stamma der er høg om ein tek ut for mykje bukk. I denne samanheng ynskte ho at den lokale forvaltninga i større grad må få vera med rundt arbeidsbordet når desse viktige avgjerdene skal takast med tanke på kvotane for neste års prøvetaking.

DNT og villreinen
Leiar for avdeling for naturforvaltning i DNT, Anne Mari Aamelfot Hjelle, la vekt på at DNT ynskjer å vera ein ansvarleg samfunnsaktør også i høve til fjell og villrein, altså arbeide for å sikre naturgrunnlaget. Blant anna fokuserte ho på at DNT kan brukast til å informere, dei har gode kanalar til det, blant anna nettsida ut.no. Elles var ho innom tema som kiting, sykling og det mykje brukte omgrepet berekraftig reiseliv.

DNT er viljuge til å leggje om på ruter der det er kan synast nødvendig. Eitt av tiltaka i DNT’s natur- og miljøvernstrategi for 2017-2019 er å bidra til ei berekraftig forvaltning av villrein. Samtidig viste Aamelfot Hjelle ein statistikk som fortel at trafikken på dei fleste hyttene på Hardangervidda ikkje har stige nemneverdig dei siste åra. Og at ein må sjå på summen av alle påverknadsfaktorane: hyttefelt, veg/jernbane, energiutbygging m.m.

I høve til DNT’s rolle i forvaltninga av villreinen, vil DNT samarbeid med andre om besøksstrategi, stenge hytter til bestemte tider, unngå tilrettelegging i sårbare område, invitere til god dialog ved nyetableringar osv. Ved å vise til DNT’s store medlemsmasse kom fylgjande sitat: ”Uten fremtidige skarer med engasjerte og kunnskapsrike fjellfanter, vil villreinen miste sine viktigste allierte.”

Tamrein, samisk kultur og historikk
Kjell Bitustøyl, journalist og prosjektmedarbeider ved Norsk villreinsenter Sør, tok utgangspunkt i ein serie som er i gang på nettsida villrein.no, der tema er villreinområde som tidlegare har hatt tamrein. I desse områda er det samane som har vore ekspertane, det er dei som fyrst og fremst har kome med kompetansen og kunnskapen. Historia om denne perioden omfattar heile Langfjella; Setesdalsheiane, Hardangervidda og Nordfjella.

Hege Skalleberg Gjerde tok for seg temaet ”Kor norske er dei runde tuftene i Hallingdal?” Ho er arkeolog og er for tida tilsett hjå Riksantikvaren. Ho tok doktorgraden sin dels med basis i dei runde tuftene som er funne i Hallingdal, i Urevassbotn og i Byrkjedalen. Tuftene har vore bustader med eldstad og er datert både til 900 e. Kr. og 1200 e. Kr. Det var eit lokalt prosjekt som fyrst kartla desse runde tuftene. Skalleberg Gjerde trur difor at fleire av denne typen er å finne om ein går meir systematisk til verks i andre område her sør. I samband med samiske spor i dette område finst der elles ei gamal segn om at samane brende ned skogen i Byrkjedalen.

Arkeolog Hege Skalleberg Gjerde har forska på dei runde tuftene i Hol.

Og sjølv om det er svært sannsynleg at tuftene er samiske, er likevel Skalleberg Gjerde enno litt forsiktig med å seie at dette er heilt sikkert. Ho viser til at rekkje-eldstadane ved Aursjøen på Lesja framleis er den mest sørlege 100% sikre samiske buplassen, men ho ser ikkje bort i frå at fleire funn kan styrke teorien om samiske buplassar i Hol. Ho er ikkje framand for at samar kan ha blitt hyra inn som ekspertise i samband med fangst av villrein.

Nok ei rund tuft blei funne i sommar i Hol, i samband med utgraving i reguleringssona ved Strandavatn. Øsmundset heiter staden, og eit langhus blei òg funne. Men funna er enno ikkje daterte. Lokalhistorikar og lensmann Torstein Seim frå Hol viste bilete frå denne utgravinga, likeins av eit funn av pilespissar m.m. i Ynglesdalen. Seim er aktiv i Hol historielag og kunne òg leggje fram meir kunnskap om fyrste tamreindrifta i Hol i 1780-åra med bakgrunn i samiske familiar han har funne opplysningar om i kyrkjebøkene i Ål frå 1780 til 1806.

Torstein Seim, ivrig lokalhistorikar frå Hol, her i ei dyregrav ved Drageidfjorden, ikkje langt frå Krækkja turisthytte.

Sundagen var det oppsummering og heimereisedag, då delte deltakarane seg opp i to grupper, nokon gjekk sørvestsida av Storekrækkja og fekk med seg kulturminne som dyregraver, fangstbuer med meir. Dei andre gjekk hin vegen og fekk meg seg ei hole med bein inni ved Krækkja og forbi det kjende massefangstanlegget ved Svoi.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Are Endal Rognes

Kunnskap om rein inn i vindkraftanalyser

diverse

I forbindelse med “nasjonal ramme for vindkraft” har Norsk villreinsenter jobbet iherdig med å oppdatere kunnskapsgrunnlaget for reinens arealbruk i en rekke norske villreinområder. Håpet er at kunnskapen skal komme reinen til gode, slik at viktige områder skjermes fra vindkraftutbygging.

Norsk villreinsenter publiserte saken “Vindkraft kan ramme villreinområder” på villrein.no i juni 2018.

Norges vassdrags- og energidirektorat (NVE) har fått et oppdrag fra Olje- og energidepartementet (OED) om å utarbeide et forslag til nasjonal ramme for vindkraftutbygging på land. Prosjektet startet våren 2017 og skal avsluttes i mars 2019.

Våre 10 nasjonale villreinområder, samt deres randområder, ble relativt tidlig i prosessen ekskludert fra videre analyser. De 13 andre villreinområdene fikk ikke samme behandling og en rekke av disse ligger inne i analyseområdene som nå skal gjennomgås systematisk.

Notatet “Villrein og nasjonal ramme for vindkraft” kan lastes ned her (7MB)

Vi snakker konkret om 10 ikke-nasjonale villreinområder; Norefjell-Reinsjøfjell, Brattefjell-Vindeggen, Blefjell, Fjellheimen, Lærdal-Årdal, Skaulen-Etnefjell, Sunnfjord, Tolga Østfjell, Vest-Jotunheimen og Våmur – Roan. Norsk villreinsenter har de siste årene jobbet med kartlegging av villreinens arealbruk i Norefjell-Reinsjøfjell og Brattefjell-Vindeggen, men for de 8 andre har kunnskapsgrunnlaget vært utdatert og mangelfullt.

Miljødirektoratet ba derfor Norsk villreinsenter om bistand like før sommeren 2018. Etter tre hektiske måneder, godt hjulpet av et stort antall lokale ressurspersoner, har vi lyktes med å kartfeste reinens områdebruk til ulike årstider. Hvor er kalvingsområdene? Hvor er de mest sentrale vinterbeiteområdene? Dette er blant spørsmålene som nå er besvart i notatet “Villrein og nasjonal ramme for vindkraft” fra Villreinsenteret.

På grunn av tidsaspektet er det selvsagt snakk om en overordnet “grovkartlegging”. Norsk villreinsenter vil i perioden frem mot 2021 jobbe med å få på plass mer detaljkunnskap i de nevnte områdene, blant annet for å følge opp en eventuell klassifisering etter miljøkvalitetsnormen for villrein, som er under arbeid. Kartene vil også være et viktig grunnlag for å ivareta villreininteressene i den kommunale arealplanleggingen.

Temakartene over viser reinens arealbruk i de kartlagte villreinområdene (klikk på kartene for større versjon). Kartene er publisert i det omtalte notatet fra Villreinsenteret.

villrein.no – Anders Mossing

Villreinen i Rondane er under press – debatt i GD

diverse

Etter eit innlegg i avisa Gudbrandsdølen Dagningen 8. august underteikna av tre lokale villreinforvaltarar i Sel om trugsmåla mot villreinen i Rondane, har det vore ein omfattande debatt i GD. Regulering av turisme og reiseliv er stikkord. At næringsinteresser kolliderer med omsynet til villreinen er ein klassisk konflikt som ikkje berre gjeld Rondane.

Dei tre som drog det heile i gang, var leiar av villreinnemnda for Rondane og Sølnkletten, Jørund Båtstad, leiar av Sel JFF, Tormod Pedersen og leiar i Sel Fjellstyre, Jan Olav Solstad. Under tittelen “Truslene mot villrein” ropar dei eit varsku om at ein no må sjå på utviklinga av reiselivet og turismen i Rondane på nytt. Dei skriv at trass i 55 år med nasjonalpark og 20 år med regional plan, brukar reinen berre om lag halvparten av arealet som blei verna i 1962.

Nord-sør trekket er problemet

Trekket mellom nordområdet og sørområdet i Rondane opphøyrde i 2002, slik at store beiteområde ikkje lenger blir brukt av villreinen. Dette grunngjev dei tre med at ferdsla og forstyrringa har blitt for stor, og at dette slik verkar inn på kor stor reinstamme ein kan ha. Stadige forstyrringar og uro fører òg til at reinsdyra ikkje får lagt opp dei feittreservane dei treng for å møte ein hard vinter, skriv dei tre. At villreinen i Rondane er av den mest sky i landet er òg ein faktor som spelar inn.

Og trass i ein svært omfattande dokumentasjon om korleis menneskeleg ferdsel påverkar villreinens bruk av fjellet i dette området, går altså utviklinga feil veg i fylgje Båtstad, Pedersen og Solstad, som meiner det er på høg tid å gå frå utgreiing til tiltak. Utfordringa er naturleg nok korleis ein skal klare å ta vare på villreinen og samtidig ha eit aktivt reiseliv. Og det er her debatten skyt fart: skal ein overlate dette til lokale forvaltingsorgan eller skal staten ta eit overordna ansvar og gripe inn? Dei tre skribentane skriv at begeret byrjar å bli fullt og at ein må bort frå ein bit for bit forvalting og tenke meir heilskap. Ein må våge å prioritere, også lokalt.

Staten eller kommunane/fylket?

Frå arbeiderpartiet lokalt, ved nestleiar i Vulufjell fjellstyre og nestleiar i Regional plan, Gunnar Tore Stenseng, kjem det signal om at korkje lokal- eller regionalpolitikarar greier å stå i mot presset frå alle interessegruppene som vil ha ein bit av villreinens leveområde. “Nokon må setje foten ned”, skriv han og meiner at dette truleg må vera sentrale styresmakter. Dette er kjernen i debatten: Ein er einig i at noko må gjerast, men spørsmålet er kven som skal gjera dette, lokal forvalting eller staten?

Stenseng får svar frå høgrepolitikar Hanne A. Velure, Lesja, som går i møte med Stenseng med at “enten har du troen på lokaldemokratiet eller så har du det ikke.” Ho meiner at det med den nye regionsreforma blir ei endå større utfordring med avstanden mellom sakslokasjon og til dels “bevisstløse” fylkespolitikarar med omtrent null lokalkunnskap og for liten interesse for å setje seg inn i kva som trengs lokalt. På vegne av mange lokalpolitikarar meiner ho elles at hytteutbygging, saman med landbruket er distriktas største utviklingspotensiale, og at ein har forvalta villreinen på ein god måte gjennom generasjonar med god balanse mellom vern og bruk. Å rope på meir statleg styring meiner ho er ei fallitterklæring til lokaldemokratiet.

Turisthytta Rondvassbu er gjenstand for diskusjonar.

Ordførar i Sel, Dag Erik Pryhn, seier at tiltak som er forslått om å stenge Rondvassbu og stenge vegen inn til Spranget, som er flaskehalsen for reinen, er uaktuelt. Han meiner at å la staten overta styringa av nasjonalparkane, er å gå baklengs og reversere forvaltinga. Ein har over lang tid ført ein kamp for å få meir lokal og regional påverknad. Han meiner at lokal forvalting er best skikka til å utøve natur- og miljøvern. Men innrømmer at trafikken i sommar inn til Spranget har vore for stor, og at denne må strammast inn. Ein må få besøksvolumet ned, meiner han også. Han viser elles til at i den perioden då staten og fylkesmannen forvalta nasjonalparken, blei det gjort fint lite for villreinen. Dei siste 20 åra med lokale nasjonalparkstyre har teke meir ansvar for villreinforvaltinga i fylgje Pryhn. Han viser blant anna til ordninga ein har fått til på Dovrefjell med bruk av skyttelbuss inn til Snøheim.

Enorm trafikkvekst

Pryhn får støtte for sitt syn frå leiarskribenten i GD, som meiner det er sterk vilje til å ta vare på villreinen lokalt, men at det største problemet er knytt til “gamle synder” som er forsterka gjennom ein enorm trafikkvekst ein har sett i einskilde fjellområde dei siste åra. Avisa hevdar det er nødvendig med drastiske tiltak, men at dette handlar om å spela på dei gode kreftene lokalt og ikkje rope på statleg overstyring. Staten har alt lagt band på enorme areal i Gudbrandsdalen og sit i alle høve med det siste og avgjerande ordet, skriv avisa.

At næringsinteresser kolliderer med omsynet til villreinen er ein klassisk konflikt. Konkret handlar dette om, i fylgje eit lesarinnlegg i GD, at det ser ut til å vera viktigare at folk har moglegheiter til å køyre og parkere i eit sårbart område som Spranget, enn at omsynet til villreinen går føre. Fleire forskingsrapportar har konkludert med at det er denne ferdsla som hindrar villreinens vandringar mellom dei to områda.

Organisert kunnskapsbasert ferdsel

Frå Rondaneguiden Otta kjem det eit innspel om at Rondane som landemerke og turistmål utgjer ein vesentleg og uerstatteleg del av inntektsgrunnlaget for dei sju kommunane rundt, noko som har mykje å seie for å ha “levande bygder” som dei seier. Dei hevdar at det er manglande politisk vilje til å leggje ned større infrastruktur som skaper barrierar for villreinen. På vegne av lokale aktørar som har eit sterkt ynskje om å bevare verdiane og la dei bli verande unike, hevdar ein at organisert og kunnskapsbasert ferdsel er betre enn tradisjonelt og moderne friluftsliv der ein ikkje har nok kunnskap om korleis ein skal ta omsyn til økosystemet i høgfjellet. Dei kjem òg med eit stikk til jegerane som dei meiner stressar reinsdyra unødvendig mykje. Rondaneguiden vil la menneske få oppleve nærleiken til naturen og nytte han på ein aktsam og omsynsfull måte ved å drive kunnskapsformidling. Dei åtvarar mot å “gjerde inn” høgfjellet mellom Gudbrandsdalen og Østerdalen, då dei meiner at det finst mange løysingar på utfordringane som må prøvast ut.

Rondaneguiden får støtte i eit lesarinnlegg der ein frå ei lokal reiselivsbedrift hevdar at DNT har fått for fritt spelerom. Her blir det òg foreslått at slike firma som Rondaneguiden burde få GPS-data på kvar reinen står, slik at dei ved hjelp av lokalkjende kan syte for at reinen får fred.

Eit anna lesarinnlegg forslår at ein må setje inn tiltak for at reinen blir mindre sky, altså la reinen bli meir vane med menneske. Og at tradisjonell jakt kan erstattast av utvalde parkforvaltarar. Jakt blir elles i denne samanhengen sagt å vera av liten økonomisk verdi, samanlikna med all anna næringsverksemd i dette området.

Semje om at villreinen er under press

Det manglar med andre ord ikkje på engasjement i denne saka. I nok eit innlegg i GD (5.9) frå dei tre lokale forvaltarane som innleidde debatten, blir det slege fast at ein ikkje ynskjer å halde fram med ein gammal skyttargravskrig, men at den stadig aukande turistferdsla må styrast betre med klårare rammer. Dei skriv at det er ei erkjenning hjå dei fleste at villreinen er under press, og at ein ikkje nødvendigvis må redusere talet på turistar, men at kvar og når dei går, må styrast i større grad enn i dag. Dei foreslår t.d. at opningstidene på Rondvassbu inkludert sjølvbetjeningshytta og på Peer Gynt kan vera aktuelle å diskutere. Utfordingane ligg i randsesongen, dvs. vår/ forsommar og frå september til jul. Om jakta meiner dei at det er nødvendig å ta ut dyr for å halde stamma på eit passe nivå i høve til beitet, og at om det er ein vanleg jeger eller ein betalt tilsett som held i geværet ikkje har noko å seie for kor sky reinen blir framover.

Marit Vorkinn ved Fylkesmannen i Oppland oppsummerer òg med at dei fleste også lokalt erkjenner at villreinen har utfordringar i Rondane og at noko må gjerast. Det som står att er å bli einige om kva som skal gjerast.

Kartfiguren viser reinens og menneskers bruk av områdene rundt Spranget og Rondvassbu i Rondane villreinområde. Det er stor trafikk på vegen inn til Rondvassbu i sommarsesongen. GPS-registreringer viser at ingen villrein har kryssa aksen mellom Mysu… — Kartfiguren viser reinens og menneskers bruk av områdene rundt Spranget og Rondvassbu i Rondane villreinområde. Det er stor trafikk på vegen inn til Rondvassbu i sommarsesongen. GPS-registreringer viser at ingen villrein har kryssa aksen mellom Mysusæter/Spranget og Rondvassbu i prosjektperioden. Kilde: figur 75a i NINA Rapport 1013, Villrein og ferdsel i Rondane.

villrein.no – Kjell Bitustøyl / Ingrid Nerhoel Myren