Komande veke, nærare bestemt 20. og 21. oktober, blir det Heiplansamling i Bykle i Setesdal. Målgruppa for møtet er omfattande: politikarar, ungdom, næringsutøvarar, kulturformidlarar, villrein- og friluftsinteresserte, forvaltarar, villreinnemnda, villreinutval, tilsette i kommunar, fylkeskommunar og statsforvataren.
Det er lagt opp til eit omfattande program med mange innlegg, det heile byrjar med temaet: «Framtidas distriktspolitikk på dagsorden», her deltek til dømes Viktor Norman og avtroppande distrikts- og digitaliseringsminister Linda Hofstad Helleland. Viktigaste post på programmet i fylgje Jørn Trygve Haug, verneområdeforvaltar for Setesdal Vesthei, er likevel tema knytt til kvalitetsnorma for villrein. Han som veit mest om dette omfattande temaet, Vemund Jaren frå Miljødirektoratet, skal snakke om kva slags konsekvensar denne kvalitetsnorma for villrein vil ha for Heiplanen og kommunal planlegging. Denne økta vil bli avslutta med ein debatt der innleiarar og fylkesordførarar deltek.
Kvelden blir delt mellom utflukt til Sarvfossen og orientering om Heiplanen og villrein for nybegynnarar. Ein lite rosin i pølsa på kvelden er eit innlegg om Setesdalsfolk og UNESCO i Setesdal ved leiar for prosjektet Annbjørg Lien.
Dag 2 vil dreie seg rundt kulturminne og menneskeleg bruk av villreinfjellet. Me får òg blant anna ei orientering om status for villreinen i heia, ved Statsforvaltaren i Agder Per Kjetil Omholt. Dette som ein del av temaet «Kva har skjedd sidan sist!?
Klimaparken ved Juvfonne. T.v. ei 1000 år gamal pil som er funne i området. Oppe t.h.: Det er kunstnaren Peder Istad som er ansvarleg for design og utforming av istunnellen i Klimaparken. Nede t.h.: Fjellet Kjelen med Juvfonne til høgre. Foto: Kjell Bitustøyl
I 2006 blei det funne ein 3400 år gamal skinnsko i Jotunheimen. Dette blei startskotet for omfattande arkeologiske undersøkingar i kjølvatnet av smeltande fonner og brear. Og år for år har det smelta fram nye gjenstandar som vitnar om ei omfattande sommarjakt på villrein på snøfennene i Jotunheimen og andre fjellområde. Det er særleg i Oppland fylke ein har mange funn, og sjølv om det er Jotunheimen som dominerer, har det også dukka opp slike funn i andre høgtliggjande område, det er nok å nemne Reinheimen, Dovrefjell og Trollheimen. I denne artikkelen skal me likevel avgrense oss til Jotunheimen, der har ein i tillegg til Juvfonne blant anna gjort mange funn ved Langfonne i Kvitingskjølen, nordaust i denne fjellheimen.
Langfonne – 6000 år gamle piler
Me har høyrt om den over 3000 år gamle skinnskoen som blei funne ved Langfonne like under fjellet Kvitingskjølen i 2006. To varme somrar, 2014 og 2016, førte til at ei mengd nye gjenstandar knytt til reinsdyrjakt smelta fram, særleg gjeld dette piler, i tillegg kjem bein, gevir og kranium av reinsdyr. Langfonne er ein av fleire lokaliteter der arkeologane har arbeidd over tid med å kartleggje og systematisere funn som er gjort. Ein måte å skildre prosessen på er at isen fungerer som ein tidskapsel og slik tek vare på ting som elles ville ha forvitra bort. Dette handler om å kartleggje gjenstandar som folk har mista eller kasta bort, samtidig tek ein altså òg vare på biologisk materiale som smelter fram.
Langfonne ligg like oppunder Kvitingskjølen på austsida. Smådalen ligg i sør og Tesse i aust. Frå www.norgeskart.no
Kammar av reindyrgevir
Alle pilene som er funne her vitnar om ei omfattande jakt på reinsdyr som har trekt opp på snøen for å unngå reinbremsen. Nesten 70 piler er funne her, og karbondateringar fortel oss at desse skriv seg frå eit stort tidsrom, dei eldste er omlag 6100 år gamle, dei nyaste frå rundt 1200-talet e.Kr. Ein konklusjon frå ein av dei sentrale arkeologane, Lars Pilø ved Innlandet fylkeskommune, er at pilspissteknologien har utvikla seg over tid. Arkeologane kan òg spore når jakta kan ha vore på det mest intense. Mykje talar for at der kan ha vore aukande jakt på 700 talet, ein periode der importmarknaden frå Danmark har vakse. Fleire jegerar kan ha trekt opp på fennene av den enkle grunn at der fanst ein marknad for nettopp reinsdyrgevir. Kamprodusjon er det som oftast blir nemnt i slike samanhengar.
Datering av funn byr på utfordringar, naturen syter for at breane og fonnene er i endring: Piler, klede og andre ting som har blitt att på isen, kan liggje urørt i lang tid, for så å fryse inn i isen og smelte att i i fleire omgangar. Slik kan dei bli øydelagde, og smeltevatn og bekkar kan frakte dei nedover i fjellet. Pilø fortel at på denne måten kan piler med fleire tusen års mellomrom hamne på same plass. Slik kan sjølve konteksten, der pilene høyrer heime, bli borte.
Fallgevir kan òg ha blitt samla inn i samband med fonnejakt. Illustrasjonsfoto: Kjell Bitustøyl
Natur og kultur
Langfonne er ei isfonn som har bygd seg opp over mange tusen år. Og arkeologane opplever at det er vanskeleg å finne klare mønster, kva er natur, kva er kultur? Ved å samle «natur», dvs. knoklar og gevir som stammar frå reinsdyr, til dømes fallgevir , og så samanlikne karbondateringane frå desse med dateringane frå gjenstandane, kan ein i fylgje forskarane sjå eit mønster: Der ein fann flest piler, var det neste ikkje gevir, noko som blir tolka som at heile slaktet kan ha blitt fjerna frå isen i perioden med meir jakt. Ein ser òg for seg at jegerar kan ha samla inn fallgevir i denne perioden.
Dei eldste pilene frå 6100 sidan har si historie, men mykje er usikkert, og der er mykje ein enno ikkje heilt forstår. Det manglar funn frå ein periode på 1400 år, dvs. for mellom 5700 og 4350 år sidan. Grunnen til dette trur ein kan vera at dette eldste har smelta fram pga. rørsler i isen, og at piler frå «mellom»-perioden kan gøyme seg i isen.
Arkeologane nemner at dei når dei er ute i felt, ofte får besøk av dagens rein, som sjølv om dette er tamrein som her, brukar områda som tidligare tiders reinsdyr har brukt dei. Dette er ein av fleire indikatorer som blir brukt for å lokalisere gode område for jakt. Foto: Kjell Bitustøyl
Viktig for makteliten
Arkeologene Espen Finstad og Lars Holger Pilø frå Innlandet fylke har stått og står sentralt i dette arbeidet og har formidla stoff om temaet i fleire samanhengar. Dei skriv at eit generelt trekk ved reinfangsten er at denne blir ein betydeleg økonomisk faktor utover i jernalder og mellomalder og med det strategisk viktig for makteliten. Reinfangsten blir mange stadar organisert av høvdinger og kongar. Fangstanlegga blir store og mange og krev god organisering, og mange menneske blir involvert.
Formidling – klimaparken ved Juvfonne
Funn av gjenstandar frå ein jaktkultur langt tilbake i tid handlar ikkje berre om forsking og innsamling av arkeologisk materiale, det handlar òg om formidling av forskingsresultat. I så måte utmerkar Klimaparken ved Juvfonne og Juvvasshytta seg. Norsk Fjellmuseum i Lom er ein viktig aktør her. Og i tillegg til formidling av sjølve funna og dei konklusjonane arkeologane har kome med, er nedsmeltinga og eit varmare klima eit viktig tema. Klimaparken er eit utandørs opplevingsområde med fokus på klimahistorie, jakt og fangst, geologi og biologi. Dei tilbyr gruppeturar gjennom klimaparken der ein både får oppleva og lære. Turen er ei kjelde til kunnskap om historie, natur og klima. I sjølve Juvfonne er der grave/hakka ut ein 70 meter djup tunnel med handmakt. Istunnellen er designa og ljossett av kunstnaren Peder Istad.
Brear i tilbakegang
Klimaendringane er svært synlege i Jotunheimen, breane minkar. Med ein gjennomsnittleg temperaturauke på to grader, er der berekningar som viser at 90% av alle isbrear i Noreg vil forsvinne i løpet av det 21. hundreåret. Eit anna tydeleg teikn på klimaendringane som ein kan observere i Jotunheimen, er endringar i permafrosten. Her høgt til fjells tinar det øvste laget ein til tre meter om sommaren. Og ved analysar av endringane i temperaturen djupt ned i bakken, i permafrosten, kan ein slå fast at temperaturen har stige dei siste åra (1 grad dei siste 30-40 åra). Endringane gjeld òg for plantelivet, studiar av plantene som veks ved Juvasshytta, viser at fleire av desse har blitt raudlista på grunn av endringane i klimaet.
La slike funn ligge
Dersom du skulle oppdage noko som har smelta fram fra isen, er hovedregelen at du skal la det liggje og melde frå til fylkesarkeologen. Ta eit bilete, noter GPS-posisjon viss det er mogleg eller merk av på eit kart. Det er viktig å ikkje ta slike funn med seg. For arkeologene er det viktig å kunne granske funnet utan at noko er flytta på.
Kjelder:
Finstad, Espen og Pilø, Lars Holger 2016: “Fonnejakt” i Frøstrup, Johan C. og Punsvik, Tor: Villreinen. Fjellviddas nomade
Biørnstad, Lasse 2020: “I over 6000 år har folk mistet piler og andre ting ved dette stedet i Jotunheimen” i www.forskning.no:
Årets fagdager i regi av Villreinrådet arrangeres den 13. og 14. oktober på Vestlia Resort, Geilo. Vi har også i år valgt å flytte fagdagene fra juni til oktober på grunn av koronasituasjonen, men håper likevel interessen er stor og at vi vil se mange villreininteresserte under årets fagdager.
Fagdagene på Geilo vil blant annet fokusere på kvalitetsnormarbeidet og ferdselsproblematikk – og vi kommer dessverre ikke utenom skrantesjuke i år heller. I tillegg kommer det mange interessante innlegg fra sentrale personer – se forøvrig vedlagte program.
Fjorårets fagdager ble streamet via Facebook, i hovedsak på grunn av begrenset hotellkapasitet og veldig mange på venteliste. I år har vi ingen kapasitetsproblemer, men vi vurderer likevel om hele eller deler av arrangementet skal streames. I så fall vil streamen bli sendt på Facebooksiden til Villreinen og det vil ikke kreves noen innlogging eller «kode». Så om du absolutt ikke får tatt turen til Geilo disse dagene, men likevel er interessert, er det lurt å følge med på Villreinens Facebookside.
Aller helst vil vi møtes, mingle og snakkes – og ikke minst gledes over uformelle og muntre samtaler over litt god mat og godt drikke.
Det er haust i villreinfjellet, Songa, Hardangervidda. Foto: Kjell Bitustøyl
Geviret er reinsdyrets kjennemerke nummer éin. Og det gjeld både simle og bukk, sjølv om det er bukkens gevirprakt som opp gjennom historia har fått mest merksemd. I desse dagar er det bukkens gevir det handlar mest om.
Gjennom mesteparten av sommaren ser ein reinsdyr med gevir kledd med hårete hudvev, også kalla bast. Denne basten er utstyrt med blodkar og nervar. Geviret hjå reinen er ferdig utvakse i løpet av august/tidleg september. Det er etter dette basten tørkar inn, og reinen tek til med feiing av geviret. Dette skjer i form av at store flak eller strimlar blir feia av mot tre, buskar eller stein. Etter alt å døme skjer dette i eit vekselspel mellom veksthormon og kjønnshormon. Dagslyset er den faktoren styrer denne prosessen. Sommarstid er det veksthormona i blodet om dominerer, og dermed veks geviret. Når brunsttida kjem, aukar konsentrasjonen av kjønnshormon og geviret stoppar å vekse. Etter feiing skjer det ikkje noko endring av geviret så lenge brunst- og paringstida varer ved. Men når denne tida er over, er det veksthormona som overtek att og bukkane feller etter kvart gevira ved at beinveven mellom rosenkransen og rosenstokken blir løyst opp.
Frå Forollhoga. Foto: Olav Strand
Handlar om å markere eigen posisjon og styrke
Geviret hjå bukkane er ekstra viktig under brunsten, dominerande bukkar som ofte har store gevir, vil vera dei som får pare seg oftast og med det spreie genane sine til flest etterkomarar. I kampane som utspelar seg under paringstida handlar det om å markere eigen posisjon og styrke. Brunstkampane kan arte seg skyvekonkurransar der geviret er kontaktpunktet mellom bukkane. Dersom rivalane er like sterke, kan slike kampar vare opp til éin time. Då er det ikkje berre snakk om storleiken på geviret, ein tung og sterk kropp som toler eit høgt mjølkesyrenivå i muskelmassa er òg viktig for å kunne «vinne» ein slik kamp.
Simle ca 10. september, Jotunheimen. Foto: Kjell Bitustøyl
Simlene
Det er vel kjent at gevirsyklusen hjå simler og bukkar er forskjellig (sjå artikkel om gevir). Når det gjeld feiinga om hausten, startar denne to til tre veker tidlegare hjå bukkane enn hjå simlene. Simlene vel paringspartnar gjerne utifrå storleiken på gevira hjå bukkane. Eit stort gevir er eit tydleg signal om bukkens kondisjon og styrke og med det kvaliteten på genane. Simler som skal investere i kalven i form av mjølk og fosterutvikling, vil sikre seg gode arveanlegg.
Storleiken på gevir
Der er ein klar samanheng mellom storleiken på gevir og tilgangen på næring. Er næringstilhøva gode, vil mange både simlekalvar og bukkekalvar kunne ha gevir med opp til tre greiner på kvar side fyrste hausten. Viss næringstilhøva er mindre gode, blir kalvegevira verande ugreina. Handlar dette om reinens kondisjon, har det vist seg at der er ein klar samanheng mellom denne og storleik, vekt og forgreining av gevir hjå kalvane. Dette gjeld både for rein og karibu og må sjåast i samanheng med meir tradisjonelle kondisjonskriterium. Hjå bukkane er det slik at di eldre dei blir, di større og meir forgreina blir geviret. Dette skjer inntil dei er seks-sju år gamle, då blir geviret som oftast mindre og med færre taggar. Hjå simlene er det slik at dei har færre taggar enn bukkane, og etter to års alder er det liten endring i storleiken på gevira.
Kastrerte bukkar
Innafor tamreinnæringa var det tidleg eit verkemiddel å kastrere bukkar for å bruke dei til køyrerein, leiedyr, matdyr osv. No til dags handlar dette mest om køyrerein og leiedyr. Dersom ein bukk blir kastrert før feiinga, blir basten sitjande på til neste vår då gevira blir felt. Skjer dette etter feiinga, feller bukkane geviret i løpet av nokre veker. Nye gevir veks ut på vanleg måte, men kastratane beheld hudlaget til våren att og fellinga i mars-april, på same tid som gjeldsimler og kalvar.
Denne artikkelen byggjer på to kjelder: Reimers: Våre hjortedyr (2018) og Holand og Punsvik: Villreinen – ein suksessfull art i boka «Villreinen – fjellviddas nomade» (2016).
Åttandeklasse frå Otta ungdomsskule på tur i Rondane. Jutulhogget ved Rondvassbu i bakgrunnen. Foto: Kjell Bitustøyl
Onsdag 8. september, få veker etter at skuleåret tok til, drog elevane i 8. klasse ved Otta ungdomsskule til fjells for å lære om villreinen i Rondane. Dei gjekk inn frå Spranget til Rondvassbu der eit pedagogisk opplegg i regi av Norsk villreinsenter nord starta opp.
Villreinen er ein eldgamal dyreart i Rondane, og med eit stadig aukande press på denne reinstamma er det viktigare enn nokon gong at dei unge får lære om både historia og situasjonen for villreinen i dag. Difor hadde ein engasjert naturrettleiar Kristin Gansmo Brenna ved Norsk villreinsenter nord på Hjerkinn (NVS). Ho hadde med seg fagkonsulent Einy Brænd frå NVS og «gjestenaturrettleiar» Tuva Flor Lien frå Norsk villreinsenter sør, Skinnarbu. Ein kvinnesterk trio med andre ord.
Elevane ved steinbua i nærleiken av Rondvassbu Foto: Kjell Bitustøyl
Lydhøyr forsamling
Rondane viste seg fram frå ei fargerik og varm side denne haustdagen, elevar og lærarar hadde gjenge inn frå Spranget til Rondvassbu der dei tok ei god matpause før naturrettleiarane tok over. Å fyrst gå ein slik tur før ein skal ta i mot kunnskap er ingen dum idé, slik kan sjela bli «reinsa» og ein kan bli meir mottakeleg enn til vanleg i eit klasserom. Det skulle då òg vise seg at det var ei svært så lydhøyr og engasjert forsamling av ungdom som vandra ut i terrenget for å lære meir om steinbuer, dyregraver og bogastille, og sjølvsagt villreinen.
Spor etter jegerar
Fyrste stopp var ei steinbu/jaktbu like ved vegen inn til Rondvassbu, nær der turistløypa retning Illmanndalen tek av. Slike buer, ofte litt nedrasa, finst der mange av i fjellheimen, og Kristin Gansmo Brenna fortalde om jakt og farne tider der slike buer kunne vera hyppig i bruk i samband med jakt og fiske. Det var oftast berre sesonghusvære, brukt under jaktperiodane då ein låg inni fjellet. Kanskje kan bua ha vore i bruk av dei som brukte dyregravene og bogastilla lenger inne i Illmanndalen, fangstminne som ikkje var lenger unna enn at me nådde inn til dei i løpet av ein lett gangtur. Dette var målet for denne utflukta. Slike fangstanlegg finst der utruleg mange av nettopp i Rondane. Dei viser kor viktig reinen i dette fjellområdet har vore for dei som budde i nærleiken, ja, kanskje viktigaste grunnen til at nettopp desse fjellbygdene blei busett av folk på eit svært tidleg tidspunkt etter at isen hadde trekt seg tilbake.
Naturrettleiar Kristin Gansmo Brenna (t.v.) har samla elevane rundt eit bogestille i Illmanndalen. Foto: Kjell Bitustøyl
Dyregraver og bogastille
Å lese om eller sjå bilete av fangstminne langt til fjells er éin ting. Noko heilt anna er å koma på dei stadane der desse finst framleis nokså intakte, slik det er litt inn og opp på nordsida av Illmanndalen. Me forlet turiststigen ved fremre Illmanntjørna og gjekk litt oppi lia på ei litt langstrekt «hylle» under den staute Storronden. Der fekk elevane oppleve nedste delen av eit større fangstanlegg med både dyregraver og bogastille. Betre arena for å fortelje historia om villreinen og dei tidlege jegerane finst ikkje. Kristin Gansmo Brenna er ny som naturrettleiar ved NVS, men har lang erfaring som pedagog. Dette fekk ho vist til gangs der ho bl.a. ved hjelp av to små figurar, ein steinaldermann og ein villrein, førte oss inn i korleis det kan ha vore her den gongen desse dyregravene var i bruk. Ståande i ring rundt den godt bevarte dyregrava med fangarmar, fekk elevar og lærarar med seg korleis dette ein gong kan ha gått føre seg. At ein jeger med pil og boge kunne sitje litt lenger oppe bak eit bogestille for å jakte på reinen på denne måten, fekk ho òg fortalt og vist. Det naturlege spørsmålet var: Kvifor akkurat her? Svaret var i og for seg enkelt: Det er på dette litt flatare partiet at reintrekket gjekk, eit viktig trekk som har vore der i tusenvis av år, og som veidefolket på eit tidleg tidspunkt hadde merka seg då dei sette i gang med å byggje opp eit slikt omfattande fangstanlegg.
Intakt dyregrav i Illmanndalen. Foto: Kjell Bitustøyl
Eit reinstrekk som nesten har forsvunne
Kor gamle er desse fangsminna? Umogleg å seie, men Kristin kunne fortelje at der t.d. frå 1200-talet og fram til Svartedauden var stor aktivitet her. Då kunne t.d. gevir frå dei fanga reinsdyra gå til kamproduksjon, kammar som blei eksportert til folk ute i Europa. Alvoret i dagens ekspanderande menneskeleg ferdsel inn mot sårbare beite- og trekkområde for villreinen, kom fram då fagkonsulent frå NVS Einy Brænd fortalde at dette reinstrekket som alle desse fangstminna er synelege bevis på, nesten har forsvunne. Berre ein sjeldan gong no til dags trekkjer reinen her, og grunnen er enkel: For stor ferdsel og forstyrring frå menneske skræmer vekk den sky villreinen i Rondane frå dette området.
Fagkonsulent Einy Brænd ved NVS nord fortalde om stoda for villreinen i Rondane i dag. Foto: Kjell Bitustøyl
Hårspray-trikset og luktesansen
Naturrettleiar Tuva Flor Lien frå Norsk villreinsenter sør lærte elevane om reinens luktesans med kombinasjonen vind/hårspray med sterk lukt . Foto: Kjell Bitustøyl
Då elevane rett etterpå fekk leike at dei var ein villreinflokk som skulle reagere på framand lukt, fekk dette alvoret ein ekstra dimensjon: Naturrettleiar Tuva Flor Lien demonstrerte eit innarbeidd «triks» for å vise kor avhengig reinen er av nettopp luktesansen for oppdage ein jeger eller annan fare som nærmar seg. Elevane fekk stå tett saman som ein reinflokk med augo att, så gjekk naturrettleiaren eit stykke i frå og spraya ut hårspray med sterk lukt. Dei som kjende lukta skulle springe vekk. Med ulike vindretning fekk elevane på ein svært så tydeleg måte oppleve korleis nettopp vindretning er svært viktig når ein jeger skal nærme seg reinsdyr, eller kor viktig det er å leggje merke til vindretninga og ta omsyn til og ikkje skræme reinen unødvendig om du er ein fotturist som er ute i fjellet og treffer på reinsdyr.
Naturens eige klasserom
Heimturen gjekk om ein stad rett opp for Rondvassbu, der lærarane ved Otta ungdomsskule fekk informert om og vist fram korleis ein ikkje skal oppføre seg i fjellheimen, og då visst ikkje inni ein nasjonalpark: Ein skal ikkje setje spor etter seg og slett ikkje i form av villvarding, det vil seie ein mengd oppmura småvardar som folk set opp i hytt og pine, ofte på populære utferdsstadar. Slik blei dette ein dag der klasseromet var erstatta med naturens eige klasserom, der varsemd, klokskap og omtanke bygd på kunnskap om dei som held til der, villreinen i denne samanhengen, er ekstra viktig lærdom. Og ved å lære om historia til reinsdyret, får ein òg med seg ein annan og ofte utegløymd dimensjon: Respekt for det dyret som var så livsviktig for forfedrane våre.
Ny naturrettleiar ved NVS nord: Kristin Gansmo Brenna, her med ein kopi av ein harpun laga av reindyrbein/reindyrhorn. Foto: Kjell Bitustøyl
Norsk villreinsenter nord har tilsett Kristin Gansmo Brenna som ny naturrettleiar. Ho bur på Dombås og har lang erfaring frå læraryrket med biologi som eitt av dei viktigaste faga.
Kristin Gansmo Brenna på oppdrag for NVS i Rondane: Ho fortel om dei fyrste menneska som jakta på rein i Noreg etter at isen hadde trekt seg tilbake. Åttandeklassa fra Otta ungdomsskule fylgjer spent med. Foto: Kjell Bitustøyl
Den nye naturrettleiaren på NVS nord, Kristin Gansmo Brenna, har så vidt kome i gang i den nye jobben, ca. éin månad har ho vore i sving. Ho kjem frå ei langvarig lærargjerning med born og unge på mellomtrinnet og ungdomstrinnet. Ho kjem opphavleg frå Kolvereid i Trøndelag, men er gift til ein sauegard på Dombås. Ho kjenner fjellheimen rundt godt, både frå tilsynet med sauene i Reinheimen, som mangeårig reinsjeger i Grimsdalen og som naturinteressert heilt sidan barndommen. Kristin er utdanna adjunkt med tilleggsutdanning innafor biologi, kjemi og matematikk.
Kvifor ville ho bli naturrettleiar? Ho har heilt sidan ungdomen hatt stor interesse for fjell, økosystem og natur generelt. Foreldra tok ho med då ho var 12 år til Folldal. Då fekk ho for fyrste gong oppleve at det var noko som heitte villrein. Sjølv kjem ho frå eit geografisk område der det berre er tamrein. Som nyinnflytta til Dovre starta ho med reinsjakt, det skjedde for over 20 år sidan. Truleg var ho i sterkt mindretal som kvinne og reinsjeger i ein typisk mannsbastion den gongen, no er det som kjent langt fleire jenter som jaktar. Sjølv synest ho dette med jakt handlar om opplevinga, det å koma nær eit slikt dyr, lære meir. Og det vil ho garantert få rikeleg høve til no når ho kjem inn i eit slikt miljø.
Å vera naturrettleiar er eit yrke ho ser på med stor glede og sjølvsagt òg ei utfordring. Ho har alltid funne glede i å drive med formidling, det å ha med menneske å gjera. På fritida har ho òg t.d. drive med fotografering, ho har tidlegare òg prøvd seg litt som amatørskodespelar nokre somrar. Så har ho vore, og er med, i styre for skiskyting, og ho prøvar å meistre elvekajakkpadling betre og betre.
Kristin Gansmo Brenna er altså alt i gang og har møtt nye folk i eit for henne heller ukjent miljø. På Hjerkinn finn ein både Statens Naturoppsyn, områdeforvaltarar for nasjonalparkane, pilegrimsleiar, prosjektleiar for restaurering av Kongevegen og NVS sine eigne folk. Å lære meir om villrein og villreinproblematikk ser ho på som noko av det mest spennande og utfordrande ho skal i gang med. I formidlingsarbeidet er det å setje dette inn i eit miljøperspektiv i fylgje henne sjølv noko av det viktigaste ved denne stillinga.
viewpoint SNØHETTA. Foto: Emma Den Hartog, Norsk villreinsenter.
Lyst til å lære mer om villreinen? Ja, da anbefaler vi at du også tar turen til «Besøkssenter villrein» på Hjerkinn! Besøkssenteret er en del av formidlingstilbudet til Norsk villreinsenter, og målet er at flest mulig skal bli glad i villreinen. Her kan du lære om det fascinerende urdyret gjennom den nye utstillingen vår og uteområdet, et steinkast fra E6, eller ved å ta den korte turen opp til viewpoint SNØHETTA.
Besøker du oss på dagtid i sommerhalvåret blir du ønsket velkommen av en av våre naturveiledere – som mer enn gjerne svarer på spørsmål. Vi har tatt en prat med sommervikar Roy Duvier, for å høre om hvordan de siste månedene på Hjerkinn har vært.
Disse trivelige sommervikarene har tatt i mot årets gjester ved besøkssenter villrein. Foran fra venstre Emma Den Hartog og Marianna Angård. Bak fra venstre Lars Christian Rusthen og Roy Duvier. Foto: Martine Hårstad, Norsk villreinsenter.
Rett på sak: Hvordan har sommeren vært for deg?
– Sommeren har vært veldig lærerik. Gjennom studier på Evenstad visste jeg allerede en del om villreinen før jeg kom til Hjerkinn, men jobben som naturveileder har vært en god mulighet til å bli enda bedre kjent med dette fantastiske dyret, og om utfordringene det har.
Gjennom sommeren har Roy og de andre sommervikarene hatt besøk av mange nysgjerrige og interesserte gjester. Foto: Martine Hårstad, Norsk villreinsenter.
Hva er det beste med å jobbe som naturveileder?
– Noe av det beste med jobben har vært å få møte så mye trivelige folk. De færreste er klar over at utkikkspunktet, viewpoint SNØHETTA, driftes av Norsk villreinsenter, men mange får seg en positiv overraskelse i møtet med meg og de andre sommervikarene. Det å ha noen å spørre om det de ser blir veldig godt mottatt. Det er heller ikke feil å kunne vise frem både moskus og villrein direkte på en skjerm inne på viewpoint SNØHETTA. Gevir, horn, skinn og bein som vi har med oss er også et trekkplaster, spesielt for barna.
Gevir, horn, skinn og klauver fra noen av dyrene som lever på Dovrefjell er et populært innslag. Foto: Emma Den Hartog, Norsk villreinsenter.
Hva snakker du med gjestene om?
– På viewpoint SNØHETTA er det mest spørsmål om hvilke fjelltopper de ser, skytefeltet man ser derifra og moskus. Jeg derimot vil helst prate med folk om villreinen. Det er ikke så mange som spør direkte om villreinen, og generelt vet ikke folk så veldig mye om den. Veldig mange får en aha-opplevelse når de får lære mer, og blir veldig fascinerte.
Besøkssenter villrein består av to attraksjoner: Utkikkspunktet viewpoint SNØHETTA og vår nye utstilling med tilhørende uteområde. Foto: Martine Hårstad, Norsk villreinsenter.
I år har vi hatt to nyheter: Ny utstilling og faste tider for guiding og bueskyting – hvordan har besøket vært?
– Det har vært en god del folk innom, og det nye utstillinga ser ut til å være både fengende og selvforklarende. Noen søker informasjon og turtips om området, mens mange har vært med på guida tur og bueskyting. De guida turene har gitt folk mulighet til å lære om villreinen og vår felles historie på en måte som jeg tror har gjort inntrykk. Bueskyting er nok det aller mest populære for både store og små.
Bueskyting er en aktivitet som slår an, både for store og små. Foto: Marianne Angård, Norsk villreinsenter.
Totalt har vi hatt godt over 20 000 besøkende så langt i sommer – hvordan har det fungert med tanke på smittevern?
– Jeg er imponert over hvor flinke folk er til å overholde smittevernreglene. Både håndhygiene og begrensninger av antall folk i bygget på samme tid har stort sett gått av seg selv.
Hvem vil du anbefale å komme til Hjerkinn?
– Alle burde ta turen til Hjerkinn. Dette er en unik mulighet til å lære mer om det det mest norske av alle dyr, villreinen. Den lever et hardt liv i fjellet og har mange finurlige tilpasninger for å klare seg i fjellheimen. Siden den vandret inn i landet og folket fulgte etter, har vi vært sterkt knyttet sammen. I dag er det dessverre sånn at menneskelig arealbruk, sammen med klimaendringer er de største truslene mot villreinens overlevelse. Norge har i dag over 80 % av all vill fjellrein som finnes i Europa. Den er det vårt ansvar å ta vare på, og det er noe alle burde vite.
Ta turen til Hjerkinn du også! Og lær mer om det norske urdyret, villreinen. Foto: Martine Hårstad, Norsk villreinsenter.
Rein frå Fram Reinlag i Jotunheimen, juli 2021 Foto: Kjell Bitustøyl
I nærare 20 år har det smelta fram fangstminne etter villreinjakt i fjellheimen ettersom brear og fenner har minka og trekt seg tilbake. Dei fyrste funna blei gjort i Jotunheimen etter dei varme somrane 2003, 2006 og 2010. Slik har det år for år, som eit synleg resultat av klimaendringane, blitt avdekt at jakta på reinsdyr på snøfenner sommarstid har vore langt meir omfattande enn ein tidlegare har visst. Med utgangspunkt i funna som er gjort i Jotunheimen skal me sjå nærare på dette både i litt historisk perspektiv og kva som er status pr. i dag.
Dette viser ei komplett pil fra jernalder, truleg folkevandringstid, dvs. ca 500 år f. Kr. Foto: Dag Inge Bakke, Norsk fjellsenter, Lom
I år har me hatt ein varm sommar, noko som har ført til at reinsdyra har trekt opp i høgda og inn på snøfennene der det er mogleg og der dei finst. Kvifor trekkjer reinsdyra på fennene? Viktigaste grunn er for å minske insektplagene og då særleg frå den plagsame bremsen. Dette var noko dei fyrste menneske som jakta på reinen merka seg, og difor har slik fangst gått føre seg over lang tid. Forskarane greier naturleg nok ikkje å tidfeste nøyaktig når slik jakt har vore drive, men di meir som smeltar fram, di meir nyansert bilete vil ein kunne få av den aktiviteten som har knytt seg til bruken av fjellet i «fordums» tid. Og det handlar ikkje berre om jakt, det handlar òg om at einskilde fenner, eksempelvis Lendbreen i Skjåk, òg har vore brukt som ferdselsåre.
Mange gjenstandar har smelta fram
Nokre fenner har vore betre eigna for jakt enn andre, og langvarig og intens jakt gjer at einskilde område har blitt regulære fangststasjonar med omfattande gjerdesystem av skræmepinnar og bogastille som høyrer til. Og etter som fennene ligg i ro, i motsetning til breane som trekkjer seg fram og attende, er det her du finn intakte piler som har blitt skotne bort, skræmepinnar og trespadar m.m. når nedsmeltinga av desse fennene aukar på. Det er helst fenner som ligg i tilknyting til meir bygdenære strøk at dei mest omfattande funna av arkeologisk materiale er gjort. Dette handlar naturleg nok om at transport til og frå bygda har vore krevjande. Men ein gjer òg meir spreidde funn på fenner som ligg lenger inne i fjellet.
Juvfonna
Juvfonna og klimaparken, ikkje langt fra Juvvasshytta i Jotunheimen. Foto: Kjell Bitustøyl
Truleg eit pilskaft frå yngre steinalder, 4-5000 år gamalt. Foto: Dag Inge Bakke, Norsk fjellsenter, Lom
I 2007 starta eit omfattande arkeologisk prosjekt ved Juvfonne i det som no heiter klimaparken ved Juvflya, ikkje langt frå Juvvasshytta (1835 moh). Dei fyrste funna var av skræmepinnar, som er trestikker som har vore festa i bakken eller på fonna i loddrett stilling. På toppen er ei bevegeleg «flis» festa til pinnen med ei snor. Lenge var Juvfonna den fonna med flest arkeologiske funn i verda, 600 pr. 2010. I tilknyting til denne fonna er det òg funne 50 bogastille, også det pr. 2010. Desse funna er tidfest til perioden yngre romertid (200-400 år e.Kr.) til vikingtid. Det er sagt at i denne fonna kjem ein tett på reinsjegerane frå jernalderen. Og ein kan sjå for seg korleis reinen har prøvd å ta seg opp på fonna, men har blitt hindra, eller styrt, av skræmepinnane. Og ved å søkje seg rundt desse pinnane har reinsdyra kome på skothald for jegerane i bogastilla. Teorien er at desse skræmepinnane er sett ut like før reinen kom, slik at ein lettast kunne plassere dei til det beste for dei ventande jegerane som venta med pil og boge. Arkeologane meiner òg at dyra kunne ha blitt jakta på direkte på fonna, fordi dei søkte seg dit for å unngå bremsen, sjølv om der var jegerar i nærleiken.
Piler som er bortskotne høyrer òg med til dei funna som stadig smeltar fram/dukkar opp, somme av dei kan vera heilt intakte med skaft og styrefjør. Øydelagte bogar har òg smelta fram.
Norges eldste sko
I Oppdalsfjella og i Reinheimen er det òg gjort tilsvarande funn, ein har òg bl.a. funne eldgamle ski. Norges eldste sko så langt, ein 3400 år gamal hudsko, blei funnen i Langfonna på Kvitingskjølen i Jotunheimen i 2006. I «gamle» Oppland fylke var det til saman pr. 2010 funne fleire tusen gjenstandar. Funna er mangfaldige, frå jaktreiskap som piler, pilskaft, pilspissar, boge, skræmepinnar i 100-tal frå organisert fangst, til knivar, vandrestavar og restar etter jegeranes vottar.
Opplysningane i denne artikklen er for ein stor del henta frå boka: «Jotunheimen – historien, maten, turene» (2011) av Espen Finstad m.fl. Neste artikkel skal ta for seg oppdaterte opplysningar om det som er funne pr. 2021 og kva desse funna kan fortelje oss.
Kjetil Heitmann, busett i Veggli i Numedal, er tilsett som ny sekretær for Villreinnemnda for Hardangerviddaområdet, Brattfjell-Vindeggen, Blefjell og Norefjell-Reinsjøfjell etter Egil Rønning. Mange vil kjenne Heitmann frå arbeidet knytt til villrein og ferdsel på Hardangervidda. Han er blant anna kjent fra arbeidet med den såkalla besøksstrategien for verneområda på Hardangervidda, dette som ein del av verdiskapingsprosjektet for villrein. Sjølve besøksstrategien handlar om verneverdiar, besøkjande, grunneigarar/andre som har rettar, og reiselivet/lokal verdiskaping.
Heitmann har lang fartstid som naturforvaltar på vegne av firmaet sitt Naturforvalter AS, der han er eigar av selskapet og den einaste tilsette. Han har over 20 års erfaring med å utarbeide reguleringsplanar og forvalte naturområde. Kjetil Heitmann etablerte firmaet Naturforvalter AS i 1999 etter å ha arbeidd fleire år i kommunal og statleg forvaltning. Firmaet hans har hatt som mål å tilby tenester som handlar om å disponere naturressursane for å ta vare på samfunnets behov på ein best mogleg måte i eit langsiktig perspektiv, altså det ein kallar berekraftig forvaltning.
Villreinjakta på Hardangervidda starta 10. august i år, fordi ein ynskjer å felle så mange dyr som råd er med tanke på CWD-prøvetaking. Etter 13 dagar med jakt kan ein oppsummere at dyra står og har stått spreidd og at det har blitt jakta i fleire kommunar, i sør, i vest og i aust, særleg gjeld dette siste helga, dvs. 21.-23. august.
Det knyter seg stor spenning til resultatet av året villreinjakt på Hardangervidda, sjølvsagt fordi det blei funne ein CWD-smitta reinsbukk under jakta i fjor. Dette har, som dei fleste vil kjenne til, ført til at det er ei utvida jakt i år, frå 10. august til 7. oktober, dvs. vel så to veker meir enn i eit normalår. Knut Nylend i SNO kan fortelje at det har vore ei spesiell utfordring dei siste dagane, då ei radiomerka simle nærma seg Rv7, på det næraste berre 300 meter frå vegen. Tiltak blei sett i gang og etter stutt tid fann ein ut at denne simla gjekk i ein flokk med omlag 200 dyr. Tre kveldar på rad brukte SNO helikoper for å drive dyra tilbake, i og med instruksen om at ingen dyr skal krysse Rv7 på bakgrunn av situasjonen med frykt for CDW-spreiing. Same grunngjeving ligg bak at SNO i vår og i sommar òg har patruljert E134 over Haukelifjell for å forhindre kryssing mellom Setesdalsheiane og Hardangervidda.
Utfordringar ved R7
Knut Nylend kan òg fortelje at der kan dukke opp eit anna problem når villreinen kjem inn i dette området opp mot R7 – det er lenge sidan det har vore jakt i desse områda, og jegerane som vil jakte her, søkjer seg naturleg inn på sørsida av dei flokkane som har stått i området på grunn av vindretninga som har vore på nord i det siste. Dette har ein sjølvsagt ikkje kontroll på. Og der er difor ein viss fare for at i verste fall kan denne jakta slik vera med på å skremme dyra mot R7 att.
Foto: Kjell Bitustøyl
Fokus på bukkejakt
Det er to år sidan det var så tidleg jaktstart på Hardangervidda, i 2019 var det rein bukkejakt på Vidda frå 10. august til 22. september. Bakgrunnen var eit ekstra tiltak for å sjekke mogleg CWD-smitte. For som det bl.a. kom fram i samband med uttaket i Nordfjella, så opptrer CWD-smitte litt hyppigere hjå bukk enn hjå simler. Heilt sidan CWD-funnet i Nordfjella i 2016 har det difor vore stort bukkeuttak på Vidda, og dette toppa seg altså i 2019 med ei rein bukkejakt. Men ingen positive prøver blei påvist, dét skjedde fyrst under jakta i 2020, då fann ein ei positiv prøve hjå ein bukk – det einaste CWD-positive dyret på Vidda så langt.
Veterinærinstituttet har på sine nettsider opplysningar om ca. 250 innkomne CWD prøver så langt, berre negative prøver. Trekkjer ein frå dei prøvene som er henta frå reinsdyra som gjekk i snøras i vinter og nokre få fallvilt, landar ein på rundt 200 innkomne prøver så langt som resultat av 13 dagars jakt. Svein Erik Lund, sekretær i Villreinutvalet for Hardangervidda, forklarar dette talet utifrå at mange jegerar har faste årlege rutinar for jakt, altså at dei t.d. har èi veke dei til vanleg set av til jakt, altså at dei ikkje kjem seg til fjells denne tidlege perioden. Likeins er der private grunneigarar som ikkje opnar opp for jakt før den 20. august av di dei har årlege avtaler med utleige av hytter og terreng til fiske o.l. Lund er likevel optimist og seier at kvart dyr som blir felt er viktig.
GPS-posisjonar 10.-23. august
God spreiing av dyra
Både Nylend og Lund stadfester at det i denne fyrste delen av jakta har vore forholdsvis god spreiing på dyra, difor har det blitt jakta i fleire område, både i aust, sør og vest. Dårlegast så langt i høve til tidlegare år, har det vore i Vinje, som ofte har mykje jakting fyrste veka i jakta, på grunn av at dyra dei seinare åra har stått nettopp i dette området. I år derimot kryssa dyra Kvenna og vidare nordover tidlegare enn det har vore vanleg. Viktigaste området – «nøkkelområdet» – for å få til eit effektivt uttak, meiner Lund er Hordaland. Det at dyra har stått og står i dette området no, meiner han er positivt. Så kan dyra seinare i jakta kanskje bevege seg både over i Vinje eller austover mot Numedal/Tinn, og dermed kan ein få til ei bra jakt der òg.
Tek litt tid før prøvene kjem inn
For Hardangervidda sin del kom det inn ca. 90 % prøver av talet på felte dyr i 2020. Ca ¾ av dei innsendte prøvene inneheldt også lymfeprøver i tillegg til hjerneprøver. Så langt i årets jakt er det altså registrert ca. 200 prøver. Om det ser litt få ut så langt i år, meiner Lund at der dei nærmaste dagane truleg vil koma inn ein god del prøver, sjølv kjenner han til at i Nore og Uvdal er det pr. 23. august berre to registrerte prøver, medan der er felt 30 dyr. Altså ligg det inne ei forseinking både på grunn av at det tek tid for jegerane å koma seg ned frå fjellet, pluss at det tek tid med postgangen. Når ein veit at det blei jakta godt i fleire område i helga, forklarar dette dei relativt låge tala.
Det blir elles frå Veterinærinstituttet nemnt at dei får litt klager frå Posten om fleire konvoluttar med blod på, ei mild oppmoding til jegerane er difor at ein er meir varsam med nettopp dette.( link hjortevilportalen)
