Fotròte hjå reinsdyr – ein gamal sjukdom

Fotròte, eller nekrobasillinfeksjon, hjå reinkalvar spesielt, har blitt påvist av mange i samband med reinsjakta denne hausten. Årsaka til dei auka funna i år er nok ein kombinasjon av at dyra går tett saman, og at det har vore fuktige vêr- og beitetilhøve. I litteraturen om sjukdomar på rein finn me meir utførlege forklaringar knytt til denne sjukdomen, blant anna om historie og geografisk utbreiing.

Les også “Fotråte i flere områder” (villrein.no).

Fotròte hjå reinsdyr er svært smittsamt, og kombinasjonen av at dyr går tett saman og høg temperatur / fuktige vêr- og beitetilhøve aukar smitteoverføringa og etableringa av infeksjonen. Under slike omstende vil bakterien overleve i lengre tid i miljøet. Og ei stadig oppbløyting av huda på foten gjer at føtene blir meir utsette for småskader. Det var under slike tilhøve fortròte blei påvist for fyrste gong på villrein i Noreg, i Rondane, i kjølvatnet av dei to fuktige somrane 2007-2008. Dette skriv veterinær Kjell Handland, han har ein omtale av sjukdomen i boka Villreinen (2017). Kvifor er reinkalvar er spesielt utsette? Handeland skriv at ein del vaksne dyr kan ha bygd opp ein viss immunitet mot bakterien over fleire år. Han nemner òg at etter at jegerar har blitt oppmuntra til å sende inn prøver frå halte dyr i jakta, har ein til no (2017) påvist sjukdomen i seks andre villreinområde: Nordfjella, Forollhogna, Knutshø, Snøhetta, Hardangervidda og Setesdal Ryfylke.

Historie

Den fyrste skriftlege dokumentasjonen på fotròte hjå reinsdyr finn me hjå den svenske naturforskaren Carl von Linné i år 1732. Han skriv om klauvsjuken, eit omgrep som har blitt bruka i høve til sau, og som det litt misvisande har blitt kalla om rein òg i tidlegare tider. Dette er misvisande av di det er ovanfor klauvene infeksjonen skjer. “Slubbo” heiter denne sjukdomen på samisk. Samane har kjent til sjukdomen frå gamal tid og namnet slubbo viser til den opphovna foten og betyr rett og slett klubbe. Linné skriv om sjukdomens herjingar i dei svenske lappmarkene. Sjukdomen blussa opp gong på gong i dei forskjellige reindriftsområda og tok livet av mange tamrein. Liknande tilstander har det vore i Finnmark. I 1890-åra var sjukdomen svært utbreidd i både Kautokeino og Karasjok, og i mange område truga fotròte med øydelegging og ruin for samane. Forfattarane Sven Skjenneberg og Lars Slagsvold har ei brei omtale av sjukdomshistoria til fotròte i boka Reindriften (1968). Dei nemner at sjukdomen har vist seg no og då òg i sørlegare delar av landet, som Overhalla, Børgefjell, Numedal og Bykleheiane.

Årsaker

Innafor reindrifta har ein oppdaga at dyra blir lett infiserte i samband med opptrokka vegar, samleplassar, kveer o.l., når smitten finst i flokken. Sjukdomen har òg hatt samanheng med den intensive reindrifta der mjølking av rein var svært vanleg. Mjølkinga førte til hyppigare samlingar av dyr på same stad. Den minste nedbør fører til at slike stadar blir ein einaste gjørmeplass viss jordbotnen ikkje er spesielt tørr. Dyra blir då gåande og trø i ei blanding av søyle, gjødsel og urin. Skjenneberg og Slagsvold skriv at spreiing frå dyr til dyr lett kan oppstå under slike tilhøve. Om ein ser dyr som haltar og har problem med å fylgje flokken, er det grunn til å undersøkje nærare. Ein treng ikkje vera mykje ekspert for å sjå at her er det klare parallellar til det som kan skje i villreinflokkane, særleg i bestandar som heile året eller delar av året går tett saman.

Dyra som er smitta har små utsikter til å koma seg, difor er avliving det rette, både av humanitære grunnar og i høve til smittespreiing. Skjenneberg og Slagsvold meiner at innafor reindrifta må ein prøve å halde friske og sjuke flokkar frå kvarandre, og ein bør unngå unødige samlingar og drivingar. Overført til villrein vil dette sjølvsagt by på heilt andre utfordringar, men å få reinflokkane til å gå meir spreidde er likevel eit klart mål.

Andre land

Det er ikkje berre i Fennoskandia denne sjukdomen er utbreidd, her finst dokumentasjon frå mange andre delar av reinsdyrverda: Sibir, Alaska og Canada. I Fennoskandia har fotròte i tamreinflokkane blitt meir eller mindre borte etter at ein gjekk over til ein annan type reindrift der ikkje minst mjølking av reinen tok slutt. Dette har i fylgje Terje D. Josefsen i boka Reindeer and Caribou – health and disease (2019) å gjera med at flokkane innafor den ekstensive reindrifta no går fritt over større areal. Men i Sibir er sjukdomen framleis utbreidd, noko som fører til store tap for reineigarane. I Fennoskandia er der no likevel ein negativ tendens att, det har å gjera med kunstig fôring av tamrein, eller at kalvar blir sperra inne i eit gjerde for å unngå rovdyr.

Les også “Ny bok om helse og sjukdom hjå reinsdyr og caribou” (villrein.no).

Josefsen skriv òg om fotròte hjå villrein, at denne førekjem sjeldan, men at ei oppblomstring av sjukdomen har samanheng med varme og fuktige somrar, noko som òg Handeland nemner. Med den stadige påminninga om endring i klima og fare for meir avgrensa arealbruk, gjev dette oss kanskje ein peikepinn på ei stor utfordring framtidas villrein står over for.

Mange tilfelle av fotròte i år

Rapportane om fotròte frå årets villreinjakt er altså mange. Knut Nylend, tilsett ved Statens naturoppsyn, Skinnarbu, arbeider for tida bl.a. med å samle og sende inn prøver av fotròte som jegerar har samla inn. Han fortel at berre frå Hardangervidda har det kome inn over 80 prøver. Dette har bl.a. bakgrunn i at det tidlegare har vore relativt lite fokus på denne sjukdomen, særleg før 2015. Men alt tyder på at det har vore spesielt mange tilfelle i år ifylgje Nylend. Mange andre villreinområde melder òg om mange slike tilfelle. Nylend nemner òg bukkejakta på Hardangervidda som ein faktor som kan ha spela inn i år, der eit slikt dyr i eit normalår, av kategori simle/ungdyr og kalv, kanskje berre har blitt tatt på eit kort og ikkje har blitt meldt inn. Det skal elles haldast eit eige møte mellom fleire aktørar seinare i haust, der denne sjukdomen er tema.

villrein.no – Kjell Bitustøyl/Anders Mossing