Klimaparken ved Juvfonne. T.v. ei 1000 år gamal pil som er funne i området. Oppe t.h.: Det er kunstnaren Peder Istad som er ansvarleg for design og utforming av istunnellen i Klimaparken. Nede t.h.: Fjellet Kjelen med Juvfonne til høgre. Foto: Kjell Bitustøyl
I 2006 blei det funne ein 3400 år gamal skinnsko i Jotunheimen. Dette blei startskotet for omfattande arkeologiske undersøkingar i kjølvatnet av smeltande fonner og brear. Og år for år har det smelta fram nye gjenstandar som vitnar om ei omfattande sommarjakt på villrein på snøfennene i Jotunheimen og andre fjellområde. Det er særleg i Oppland fylke ein har mange funn, og sjølv om det er Jotunheimen som dominerer, har det også dukka opp slike funn i andre høgtliggjande område, det er nok å nemne Reinheimen, Dovrefjell og Trollheimen. I denne artikkelen skal me likevel avgrense oss til Jotunheimen, der har ein i tillegg til Juvfonne blant anna gjort mange funn ved Langfonne i Kvitingskjølen, nordaust i denne fjellheimen.
Langfonne – 6000 år gamle piler
Me har høyrt om den over 3000 år gamle skinnskoen som blei funne ved Langfonne like under fjellet Kvitingskjølen i 2006. To varme somrar, 2014 og 2016, førte til at ei mengd nye gjenstandar knytt til reinsdyrjakt smelta fram, særleg gjeld dette piler, i tillegg kjem bein, gevir og kranium av reinsdyr. Langfonne er ein av fleire lokaliteter der arkeologane har arbeidd over tid med å kartleggje og systematisere funn som er gjort. Ein måte å skildre prosessen på er at isen fungerer som ein tidskapsel og slik tek vare på ting som elles ville ha forvitra bort. Dette handler om å kartleggje gjenstandar som folk har mista eller kasta bort, samtidig tek ein altså òg vare på biologisk materiale som smelter fram.
Langfonne ligg like oppunder Kvitingskjølen på austsida. Smådalen ligg i sør og Tesse i aust. Frå www.norgeskart.no
Kammar av reindyrgevir
Alle pilene som er funne her vitnar om ei omfattande jakt på reinsdyr som har trekt opp på snøen for å unngå reinbremsen. Nesten 70 piler er funne her, og karbondateringar fortel oss at desse skriv seg frå eit stort tidsrom, dei eldste er omlag 6100 år gamle, dei nyaste frå rundt 1200-talet e.Kr. Ein konklusjon frå ein av dei sentrale arkeologane, Lars Pilø ved Innlandet fylkeskommune, er at pilspissteknologien har utvikla seg over tid. Arkeologane kan òg spore når jakta kan ha vore på det mest intense. Mykje talar for at der kan ha vore aukande jakt på 700 talet, ein periode der importmarknaden frå Danmark har vakse. Fleire jegerar kan ha trekt opp på fennene av den enkle grunn at der fanst ein marknad for nettopp reinsdyrgevir. Kamprodusjon er det som oftast blir nemnt i slike samanhengar.
Datering av funn byr på utfordringar, naturen syter for at breane og fonnene er i endring: Piler, klede og andre ting som har blitt att på isen, kan liggje urørt i lang tid, for så å fryse inn i isen og smelte att i i fleire omgangar. Slik kan dei bli øydelagde, og smeltevatn og bekkar kan frakte dei nedover i fjellet. Pilø fortel at på denne måten kan piler med fleire tusen års mellomrom hamne på same plass. Slik kan sjølve konteksten, der pilene høyrer heime, bli borte.
Fallgevir kan òg ha blitt samla inn i samband med fonnejakt. Illustrasjonsfoto: Kjell Bitustøyl
Natur og kultur
Langfonne er ei isfonn som har bygd seg opp over mange tusen år. Og arkeologane opplever at det er vanskeleg å finne klare mønster, kva er natur, kva er kultur? Ved å samle «natur», dvs. knoklar og gevir som stammar frå reinsdyr, til dømes fallgevir , og så samanlikne karbondateringane frå desse med dateringane frå gjenstandane, kan ein i fylgje forskarane sjå eit mønster: Der ein fann flest piler, var det neste ikkje gevir, noko som blir tolka som at heile slaktet kan ha blitt fjerna frå isen i perioden med meir jakt. Ein ser òg for seg at jegerar kan ha samla inn fallgevir i denne perioden.
Dei eldste pilene frå 6100 sidan har si historie, men mykje er usikkert, og der er mykje ein enno ikkje heilt forstår. Det manglar funn frå ein periode på 1400 år, dvs. for mellom 5700 og 4350 år sidan. Grunnen til dette trur ein kan vera at dette eldste har smelta fram pga. rørsler i isen, og at piler frå «mellom»-perioden kan gøyme seg i isen.
Arkeologane nemner at dei når dei er ute i felt, ofte får besøk av dagens rein, som sjølv om dette er tamrein som her, brukar områda som tidligare tiders reinsdyr har brukt dei. Dette er ein av fleire indikatorer som blir brukt for å lokalisere gode område for jakt. Foto: Kjell Bitustøyl
Viktig for makteliten
Arkeologene Espen Finstad og Lars Holger Pilø frå Innlandet fylke har stått og står sentralt i dette arbeidet og har formidla stoff om temaet i fleire samanhengar. Dei skriv at eit generelt trekk ved reinfangsten er at denne blir ein betydeleg økonomisk faktor utover i jernalder og mellomalder og med det strategisk viktig for makteliten. Reinfangsten blir mange stadar organisert av høvdinger og kongar. Fangstanlegga blir store og mange og krev god organisering, og mange menneske blir involvert.
Formidling – klimaparken ved Juvfonne
Funn av gjenstandar frå ein jaktkultur langt tilbake i tid handlar ikkje berre om forsking og innsamling av arkeologisk materiale, det handlar òg om formidling av forskingsresultat. I så måte utmerkar Klimaparken ved Juvfonne og Juvvasshytta seg. Norsk Fjellmuseum i Lom er ein viktig aktør her. Og i tillegg til formidling av sjølve funna og dei konklusjonane arkeologane har kome med, er nedsmeltinga og eit varmare klima eit viktig tema. Klimaparken er eit utandørs opplevingsområde med fokus på klimahistorie, jakt og fangst, geologi og biologi. Dei tilbyr gruppeturar gjennom klimaparken der ein både får oppleva og lære. Turen er ei kjelde til kunnskap om historie, natur og klima. I sjølve Juvfonne er der grave/hakka ut ein 70 meter djup tunnel med handmakt. Istunnellen er designa og ljossett av kunstnaren Peder Istad.
Brear i tilbakegang
Klimaendringane er svært synlege i Jotunheimen, breane minkar. Med ein gjennomsnittleg temperaturauke på to grader, er der berekningar som viser at 90% av alle isbrear i Noreg vil forsvinne i løpet av det 21. hundreåret. Eit anna tydeleg teikn på klimaendringane som ein kan observere i Jotunheimen, er endringar i permafrosten. Her høgt til fjells tinar det øvste laget ein til tre meter om sommaren. Og ved analysar av endringane i temperaturen djupt ned i bakken, i permafrosten, kan ein slå fast at temperaturen har stige dei siste åra (1 grad dei siste 30-40 åra). Endringane gjeld òg for plantelivet, studiar av plantene som veks ved Juvasshytta, viser at fleire av desse har blitt raudlista på grunn av endringane i klimaet.
La slike funn ligge
Dersom du skulle oppdage noko som har smelta fram fra isen, er hovedregelen at du skal la det liggje og melde frå til fylkesarkeologen. Ta eit bilete, noter GPS-posisjon viss det er mogleg eller merk av på eit kart. Det er viktig å ikkje ta slike funn med seg. For arkeologene er det viktig å kunne granske funnet utan at noko er flytta på.
Kjelder:
Finstad, Espen og Pilø, Lars Holger 2016: “Fonnejakt” i Frøstrup, Johan C. og Punsvik, Tor: Villreinen. Fjellviddas nomade
Biørnstad, Lasse 2020: “I over 6000 år har folk mistet piler og andre ting ved dette stedet i Jotunheimen” i www.forskning.no:
Nesje, Atle 2020: “Opptil 6000 år gamle piler har smelta ut av ei isfonn i Jotunheimen” Universitetet i Bergen:
https://www.uib.no/geo/140766/opptil-6000-år-gamle-piler-har-smelta-ut-av-ei-isfonn-i-jotunheim
Les meir på desse nettsidene:
https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0959683620972775
villrein.no – Kjell Bitustøyl