Korleis finne fram i fjellet vinterstid?

No til dags er me vane med kart og kompass, mobiltelefon, GPS o.l. for å orientere oss og finne fram i fjellet vinterstid. Samtidig veit me at folk fann fram før òg. Men korleis orienterte folk seg i fjellet vinterstid før ein hadde kart og kompass og endå meir moderne hjelpemiddel, korleis fann reinsjegerar, tamreingjetarar og andre fjellfolk vegen?

Forfattaren Mikkjel Fønhus har fortalt dette om fjellmannen Lars Berunuten som busette seg på fjellgarden Berunuten ved Songa oppunder Hardangervidda i 1870-åra: «Han hadde kompassnåla i hovudet, og Lars var kjent for denne evna i heimbygda.» Spørsmålet som melder seg er: Kan nokon vera født med innebygd kompass? Eg har stilt spørsmålet til ein del eldre fjellfolk og reinsgjetarar, dei fleste har ikkje vore vane med å bruke kart og kompass. Dei meiner at dette med å finne fram i naturen ikkje er noko medfødt, men at nokon sjølvsagt har større talent for å finne fram enn andre. Det handlar om å lære, det er det vanlegaste svaret ein får når ein stiller eit slikt spørsmål.

Hunden kan vera til hjelp

Ein reinsgjetar, Morten Brandfjell, frå Essand i Trøndelag, var uvanleg sprek og godt til å finne fram. Han har fortalt at ein må vera godt kjent, legge merke til korleis det er der du har vore. I skodde og tett vêr handlar det om å halde greie på nord og sør, og mange reinsgjetarar var gode til nettopp dét. Brandfjell viser òg til hundane som ein kunne få god hjelp av. Frå Eidfjord er det fortalt om ein gjetar som vinterstid let hunden gå føre seg, og så forsvann hunden utanfor eit stup, men han overlevde fallet og kom att. Og slik berga han truleg livet til eigaren sin. 

Ei liknande historie finst i Setesdal, der var to gjetarar på leiting etter ein tamreinflokk i tett vintervêr, dei såg lite framfor seg, og plutseleg la hunden seg ned oppå skiene deira. Då letna det litt, og dei såg at dei var på veg utpå ein hengjeskavl.

Ein kar i Rauland hadde sin eigen metode når han skulle finne himmelretninga når han var til fjells vinterstid, han leita etter brisk (einer) og såg korleis denne voks, for å finne forskjell på nord og sør.

Vind og teikn i naturen 

Fleire fjellfolk har vore inne på at ein må fylgje med på vinden om ein skal halde stø kurs, kva retning vinden kjem frå. Og sjølv vinterstid kunne ein nytte seg av at ein var lokalkjent, at ein nærast kjende kvar ein stein. Eit fenomen som nokon nemner er å bruke mange stadnamn. Det har vore med å hjelpe folk til å finne ut kvar ein er til ei kvar tid. Ein samisk reinsgjetar seier det slik: «Det gjeld å ha tankane i orden, eg har aldri rota meg vekk, heller ikkje i skodde. Når du går i klarvêr, skal du leggje merke til teikn i naturen, kjem det skodde, så veit du kvar dei forskjellige kjennemerka høyrer til.»

Lærte tidleg å ta ansvar

Av forklaringar som gjeng att handlar mykje om at ein hadde vore saman med vaksne ute i naturen frå ein var liten av. Dette var ein god måte å lære på, slik kunne ein bli flink til å observere ting i naturen og leggje merke til vêr og vind. 

Jon Hove, røynd fjellmann frå ein av dei høgste fjellgardane i landet, Hove på Møsstrond, har fortalt at frå han var nokså liten gutunge måtte han vinterstid ut å skygne rypesnarene i nærleiken av garden. Og ingen kom å leita etter han, difor måtte han fylgje med på kvar han var og slik finne heim att. Dermed lærte han òg å greie seg under vanskelege forhold. Det kunne elles hende at berre på den vesle stubben ned til vatnet frå garden Hovet, fekk han så mange ryper at då han kom heim att var han heilt kvit, dekt av rypene som hekk rundt halsen. Jon Hove høyrde til ein generasjon i denne fjellbygda då det òg blei jakta vinterstid, det var nærast ei uskriven lov at ein tok seg eit matdyr når det trongs. Då òg måtte ein lære å finne vegen, sjølv om det bles opp og uvêret kom kastande på ein.

God metode

Liknande historier om ungar har eg høyrt frå samisk hald. Ein eigen pedagogikk kan ein nærast kalle det. Eit døme: Ei samisk forteljing handlar om ein far og ei dotter som var ute og dreiv reinsflokken framom seg. Så måtte dei forsere vassrike vårbekkar, og faren forklara og viste korleis ein kunne koma seg trygt over ein stri bekk ved hjelp av ein stav. Så gjekk han føre eit stykke, og då dei kom til ein ny bekk, hoppa han raskt over og gøymde seg bak ein stein i nærleiken. Derifrå observerte han korleis dottera takla utfordringa. For no måtte ho finne ut av dette sjølv og prøve å hugse det som faren hadde lært henne. Det enda godt denne gongen, og jentungen hugsa nok metoden til seinare. 

Derifrå og til dagens tekniske verd er det sjølvsagt ein avgrunn. Men trass i alle tekniske hjelpemiddel, kan det likevel vera verdt å merke seg korleis naturfolk og fjellfolk har greidd seg ute i naturen i all slags vêr før i tida. Denne kunnskapen er diverre i ferd med å hamna i gløymeboka. Men den dagen batteriet på telefonen er flatt eller GPS-en ikkje verkar, kan det vera eit poeng også å ha fått med seg noko av tradisjonskunnskapen frå tidlegare generasjonar.

Aanund Havradalen fann fram

At det fort kunne oppstå mytar omkring personar som hadde «innebygd» kompass er ikkje så rart, der er mange historier om nettopp dette. Ei slik ei handlar om Aanund Havradalen (1795-1856) frå fjellgarden Havradalen i Haukeli. Historia er henta frå Rauland-Vinje soga av Rikard Berge: 

Me hev høyrt at Aanund var ein farande mann. Han hitta so væl leidi i fjøllet um det var aldri so uvêr. Han og ein tinndøl fylgdes aust-yvi fraa Røldal, og daa dei kom til Ulevòdbotnen stod føykja so stinn at dei saag ikkje stort lenger enn til skihàvi. «No kjem me alle fram», segjer tinndølen. «Høh! hera kjenner eg jarrikje (landet) mæ føtane», svarar Aanund, «no støyrer me snart imot Òsmondssteinen». Og daa dei hadde gjengji ein lite stubb, kom dei mot ein stor stein. Der kvilte dei og fekk seg mat, og daa kvikna dei til att og sette austyvi. Gjengi langt og lenge, totte tinndølen det vart for drjugt og spurde um det var langt til Havradalen enno. «Aa nei, no æ de ’kji sò langt.» So gjekk dei att ei tid, daa løyste Aanund av seg ski’i og reiste dei upp. «Ska me grava ’kan ne her, kanskje?» segjer tinndølen. «Nei, me skò lòsere hera, me æ i Havradalen no». Daa synte det seg at den laage stoga stod nedføykt, so dei hadde laga stett ned til dyrri.

 

 

villrein.no – Kjell Bitustøyl